ლარის კურსი ე.წ. ცხელმა ფულმა "აადუღა"(?!) - კვირის პალიტრა

ლარის კურსი ე.წ. ცხელმა ფულმა "აადუღა"(?!)

გასულ კვირას ლარმა დოლარის მიმართ გაუფასურება განაგრძო და 2,40-იან ნიშნულს გადააბიჯა. ეს ნიშნავს, რომ გაუფასურების მაქსიმუმამდე, რომელსაც ეროვნულმა ვალუტამ წლეულს იანვარში მიაღწია (როცა 1 დოლარი 2,4985 ლარი ღირდა), არც ისე ბევრი რჩება. ლარმა შემოღების დღიდან 2,40-იან ნიშნულს სულ რამდენჯერმე გადააბიჯა, მათ შორის, კრიზისულ 1999 წელს, როცა კურსი 2,4510-მდე დაეცა, აგრეთვე არცთუ შორეულ 2015-ის შემოდგომაზე, როცა, ფაქტობრივად, რეკორდი გაიმეორა. ლარის გაუფასურების მიზეზებთან ერთად, ახლა მოსახლეობასა და ბიზნესს ლარის ბედი უფრო აწუხებთ - დოლარში აღებული სესხის, იმპორტირებული პროდუქციის გაძვირების პერსპექტივის თუ უბრალოდ არაპროგნოზირებადი გარემოს შიშით...

ქართული ლარის სამი გზა

დავით ასლანიშვილი, ეკონომიკის დოქტორი: "ლარის გაცვლითი კურსის დაცემა აშშ დოლარის მიმართ განპირობებულია მისი მთავარი - დაგროვებითი ფუნქციის მოშლით, რაც უკვე მესამედ მოხდა ლარის სავალუტო ისტორიაში. ლაპარაკია არათანამიმდევრულ და არაადეკვატურ მონეტარულ პოლიტიკაზე, რასაც წარმართავს როგორც საქართველოს მთავრობა, ასევე ეროვნული ბანკი (სებ). ლარის მორიგი დაცემა განპირობებულია მონეტარული და ეკონომიკური ფაქტორების ერთობლიობით. კერძოდ, ლარის მასა მიმოქცევაში მკვეთრად გაიზარდა - 5,3 მლრდ ლარიდან 6,3 მლრდ ლარამდე, ანუ 1 მლრდ ლარით; რეფინანსირების სესხის ზედა ზღვარი მოიხსნა და სესხები 250 მლნ-დან 1,3 მლრდ ლარამდეა გაზრდილი. გაიზარდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემისია - 1,8 მლრდ-დან 2,165 მლრდ ლარამდე. ამ ფასიანი ქაღალდების გარანტიით ხდება კომერციული ბანკებისგან ლარში სესხის აღება.

რაც შეეხება ეკონომიკურ ფაქტორებს, ოქტომბრის მეორე ნახევრიდან დასრულდა უცხოური ვალუტის შემოდინების მქონე ტურისტული სეზონი და ეკონომიკა ნეგატიურ პერიოდში შევიდა, როცა შეინიშნება უცხოური ვალუტის კლება, ექსპორტის შემცირება, იმპორტის ზრდა, გაიზარდა ენერგომატარებლების ფასი. ყოველივე ეს ზრდის სავაჭრო ბალანსის დეფიციტს, რაც გაზრდილი საინვესტიციო ნაკადებით ვერ იფარება. ლარის კურსის ერთადერთი სტაბილურობის გარანტი საერთაშორისო რეზერვების გამოყენებაა. სამწუხაროდ, სავალუტო ინტერვენციების შედეგად ლარის მასა მიმოქცევაში გაიზარდა, ანუ სახეზეა რეზერვების არა სტერილიზაციისთვის, არამედ სხვა მიზნით გამოყენება. ასეთ ვითარებაში გაუგებარია, რას ემსახურებოდა ეს სავალუტო ინტერვენციები.

ლარზე საუბრისას მოვლენათა განვითარების სამი სცენარი შეგვიძლია განვიხილოთ: თუ მიმოქცევაში ლარის მასა 5,6 მლრდ ლარამდე შემცირდება, ხოლო რეფინანსირების სესხის ზედა ზღვარი - 250 მლნ ლარამდე (როგორც 2015 წლის ნოემბერში), ეს ლარს აუცილებლად დაასტაბილურებს და შეგვიძლია ვივარაუდოთ მისი კურსის განმტკიცება 2-3 თვის პერიოდში 1 დოლართან 2 ლარის ფარგლებში. მეორე სცენარით, შესაძლოა, შენარჩუნდეს არსებული ვითარება, მისი შემდგომი გაღრმავების გარეშე, ანუ არც ლარის მასა გაიზრდება და რეფინანსირების სესხიც არსებულ დონეზე შენარჩუნდება. ასევე გადაიდგმება ქმედითი ნაბიჯები ლარიზაციის პროგრამისთვის ხორცის შესასხმელად. ამ შემთხვევაში ლარის კურსის მერყეობა იქნება 2,35-2,50 ფარგლებში. თუმცა ორივე ეს სცენარი იქნება ეკონომიკური ზრდის დასახულ მაჩვენებელზე უარის თქმის ტოლფასი და ორივე შემთხვევაში ის 2-3%-ის ფარგლებში გვექნება. მესამე სცენარით კი, თუ გაგრძელდა არსებული მონეტარული პოლიტიკა და ლარის მასის ზრდა, ასევე მაკროეკონომიკური ფაქტორების გაუარესება, განსაკუთრებით, დოლარის კურსის განმტკიცების ფონზე, ლარის კურსი გადააბიჯებს 2,5-ან ზღვარს და სავარაუდოა, რომ მიაღწევს 2,7-3,0 ლარის დიაპაზონს".

პატარა ეკონომიკა უფრო ადვილად ირყევა

მიხეილ დუნდუა, ექსპერტი ეკონომიკის საკითხებში: "ლარის დევალვაცია მთავრობის არასწორი მაკროეკონომიკური პოლიტიკით, ანუ მაკროეკონომიკური გარემოს გაუარესებით არ არის გამოწვეული. ამის დასტურია ერთი თვის წინ გამოქვეყნებული საერთაშორისო გამოკვლევა. დავოსის მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის გლობალური კონკურენტუნარიანობის 2016-2017 წლების ანგარიში ადასტურებს, რომ 2015 წლიდან საქართველოში მაკროეკონომიკური გარემო მკვეთრად გაუმჯობესდა, საქართველომ მსოფლიო რეიტინგში 51-დან მე-40 ადგილზე გადაინაცვლა, ევროპის საუკეთესო ოცეულშიც მე-17 ადგილი დაიკავა.

მაკროეკონომიკური გარემოს მსოფლიო რეიტინგში ყველაზე ცუდი შედეგი 2011-2012 წლების ანგარიშში ჰქონდა. მაშინ ჩვენი ქვეყანა 137-ე ადგილზე გავიდა, რამაც უარყოფითი ზეგავლენა მოახდინა მომდევნო 2 წლის განმავლობაში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოდინებაზე.

"ნაციონალური მოძრაობის" მმართველობის დროს ლარის კურსი ხელოვნურად მყარდებოდა მრავალმილიარდიანი საგარეო ვალის აღებით. ამ ვალის გასტუმრების აქტიური ფაზა 2013 წლიდან დაიწყო და დღესაც გრძელდება. დღეს ლარის გაუფასურების ყველა ფუნდამენტური ეკონომიკური ფაქტორი მოხსნილია. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები მკვეთრად არის გაზრდილი, მომატებულია ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლები, საზღვარგარეთიდან ფულადი გზავნილები, ადგილობრივი წარმოების საქონლისა და მომსახურების ექსპორტი. შემცირებულია მხოლოდ რეექსპორტის მაჩვენებელი.

საქართველოს ეკონომიკა პატარაა და მოკლე დროში განხორციელებულ მსხვილ გადარიცხვებს ლარის კურსის მერყეობის გამოწვევა შეუძლია. თიბისი ბანკის მიერ "რესპუბლიკა ბანკის" შესყიდვა, "პროგრეს ბანკის" გასხვისება, რამდენიმე ადგილობრივი კომპანიის მიერ ძირითადი საშუალებებისა და ტექნოლოგიების შესყიდვა, კომერციული ბანკების მიერ საგარეო ვალის დაჩქარებული გასტუმრება და ვალუტის საზღვარგარეთ გადარიცხვა შეიძლება გახდეს ლარის მოკლევადიანი მერყეობის საფუძველი".

ცხელი ფულის "გაგრილება" - პიკი განვლილია

მიხეილ დუნდუა: "ლარის კურსის მკვეთრი ცვლილება ზაფხულში 2016 წლის 17 ივნისიდან დაიწყო - 1 დოლარის ღირებულება "ბლუმბერგზე" და სავალუტო ჯიხურებში ერთ დღეში 2,14 ლარიდან 2,18-ზე ავარდა და ერთ კვირაში 2,34-ის ახლოს "დაბინავდა". არადა, ეროვნული ბანკის პრეზიდენტად კობა გვენეტაძის მოსვლიდან 17 ივნისამდე საქმე კარგად მიდიოდა, ლარი სტაბილურად მყარდებოდა. თითქოს არანაირი წინა პირობა არ არსებობდა ლარის გაუფასურების ახალი ტალღის დასაწყებად. ისმის კითხვა, რამ გამოიწვია დევალვაციის ახალი ტალღა და როდის დასრულდება ეს პროცესი? 2016 წლის 16-17 ივნისიდან ძალაში შევიდა ეროვნული ბანკის გადაწყვეტილება, რომლის მიხედვითაც, კომერციულ ბანკებს 15-დან 20%-მდე გაეზარდათ დარეზერვების ნორმა უცხოურ ვალუტაში მოსაზიდ მოკლევადიან ვალზე, დეპოზიტებსა და სხვა სავალო ვალდებულებებზე, გარდა გრძელვადიანი სესხებისა, ხოლო ადგილობრივ ვალუტაში პირიქით - 15-იდან 7%-მდე შეუმცირდათ.

ეროვნულმა ბანკმა ეს გადაწყვეტილება მიიღო საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (სსფ) რეკომენდაციების საფუძველზე. სსფ-ის ანალიზის მიხედვით, კომერციულ ბანკებს დიდი ოდენობის არაგრძელვადიანი ვალი დაუგროვდათ უცხოურ ვალუტაში, რომლის სიჭარბე ქვეყნის ფინანსურ სტაბილურობაზე უარყოფითად მოქმედებს, აძლიერებს დოლარიზაციას და საგარეო შოკების შემთხვევაში ზრდის ქვეყნიდან უცხოური ვალუტის სწრაფი გადინების რისკს. ეს ვითარება მძაფრდება გეოპოლიტიკური არასტაბილურობის, ნავთობზე ფასების ვარდნის, დოლარის გამყარების, მეზობელი ქვეყნების ვალუტების ძლიერი დევალვაციის პირობებში.

უკვე 7 წელიწადი მაინც იქნება, სსფ დაჟინებით ურჩევს ეროვნულ ბანკს ამ ე.წ. ცხელი ფულის შეზღუდვასა და ლარიზაციის მხარდაჭერას. კარგი იქნებოდა, თუ სებ-ი ამ პოლიტიკას 2010 წლიდან დაიწყებდა და დარეზერვების ნორმას დოლარში თანდათანობით წლიურად 1-2%-ით გაზრდიდა. ამ შემთხვევაში 2016 წლიდან კობა გვენეტაძე არ დადგებოდა გარდაუვალი აუცილებლობის წინაშე, ერთბაშად 5%-ით გაეზარდა ეს მაჩვენებელი. კომერციული ბანკების საგარეო დავალიანების 44% კლასიფიცირდება როგორც გრძელვადიანი. დანარჩენი 56% კი "ცხელი ფულია", რომელიც გვენეტაძემ სავალუტო ფონდის რეკომენდაციით შეზღუდა.

სებ-ის მიერ გამოქვეყნებული საგარეო ვალის დაფარვის გრაფიკის მიხედვით, 2016 წლის მესამე და მეოთხე კვარტალებში კომერციულ ბანკებს დასაფარი ჰქონდათ და აქვთ 699 მლნ დოლარი გეგმურად და 468 მლნ დოლარი დაუყოვნებლივ. ანუ საერთო ჯამში, 1 მილიარდ 166 მლნ დოლარი. ამ ვალის 87%, ანუ თითქმის 1 მლრდ დოლარი, არ კლასიფიცირდება როგორც გრძელვადიანი. მართალია, ამ "ცხელი ვალის""ნაწილის გადაფარვასა და გადავადებას კომერციული ბანკები შეძლებენ, მაგრამ ეროვნული ბანკის ახალი რეგულაციების ფონზე ეს პროცესი გართულდა.

ქვეყნიდან დიდი ფული გადის, რომელიც არ კომპენსირდება იმავე მოცულობის ახალი ვალის აღებით ან ვალდებულების გადავადებით.

სებ-ის რეგულაციების ცვლილების შემდეგ კომერციულ ბანკებს გაუორმაგდათ ამ წლის მეორე ნახევარში გეგმურად დასაფარავი არაგრძელვადიანი ვალის მაჩვენებელი. ეს რომ ასეა და არა სხვაგვარად, მარტივად მტკიცდება: 2015 წლის 31 დეკემბრის მონაცემებით, 2016 წლის მეორე ნახევარში კომერციულ ბანკებს გეგმურად დასაფარი ჰქონდათ 280 მლნ დოლარი არაგრძელვადიანი საგარეო ვალი, 2016 წლის 31 მარტის მონაცემებით - 259 მლნ დოლარი, 30 ივნისის მონაცემებით კი ეს მაჩვენებელი ნახტომისებურად გაიზარდა და 509 მილიონს მიაღწია. კომერციულ ბანკებს გეგმურად დასაფარი მოკლევადიანი ვალი გაუორმაგდათ, მაგრამ არა ახალი მოკლევადიანი ვალის აღების გამო, რადგან მეორე კვარტალში მოკლევადიანი ვალი მხოლოდ 30 მლნ დოლარით გაეზარდათ. სწორედ დარეზერვების ნორმის ცვლილებამ კომერციულ ბანკებს ბუნებრივად წარმოუქმნა უცხოელი კრედიტორების წინაშე მოკლევადიანი ვალის დაჩქარებულად გასტუმრების ვალდებულება.

თვალში საცემია ბოლო დროს რეფინანსირების მოცულობის ზრდა. გაიზარდა სებ-ის წინაშე კომერციული ბანკების წმინდა დავალიანება, რომელმაც 1,1 მილიარდ ლარს გადააჭარბა, არადა, ეს მაჩვენებელი 2016 წლის ივნისში დაახლოებით 250 მლნ ლარი იყო. კომერციული ბანკების მიერ ეროვნული ბანკისგან დიდი ფულის სესხება, შესაძლოა, გამოწვეულია საგარეო ვალის მომატებულად მომსახურების ფონზე ფინანსური რესურსების მოძიების სურვილით. ადვილი შესაძლებელია, კომერციული ბანკები სებ-ისგან მიღებულ რეფინანსირებას საგარეო ვალის დაფარვის საკომპენსაციოდ იყენებდნენ.

რა ელის ლარს? წლეულს სრულდება კომერციული ბანკების მიერ მოკლევადიანი ვალის დაჩქარებული გასტუმრების პროცესი. მისმა ძირითადმა ტალღამ უკვე გადაიარა და ახლა ეს ფაქტორი განლევის ფაზაშია. არჩევნების მეორე ტურის შემდეგ ლარზე უარყოფითად მოქმედი პოლიტიკური ფაქტორებიც მოიხსნება. კურსმა, რა თქმა უნდა, გამყარება უნდა დაიწყოს და ეს განსაკუთრებით 2017 წლის იანვრიდან გახდება თვალში საცემი".

"უფრო მყარ ვალუტაზე უნდა გადავიდეთ"

ვახტანგ მეგრელიშვილი, ეკონომიკის ექსპერტი: "ლარის გაუფასურების ძირითადი მიზეზი ის არის, რომ ჩვენი ეკონომიკა დაბალი ტემპით იზრდება. თუმცა, ზუსტი მიზეზის დასახელება, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში რატომ უფასურდება ლარი, ფაქტობრივად, შეუძლებელია. ჩვენ ვართ მცირე ეკონომიკის მქონე ქვეყანა და დოლარი/ლარის თანაფარდობა ამ პატარა ეკონომიკაში შეიძლება სწრაფად შეიცვალოს. ცოტა ხნის წინ ლაპარაკი იყო ბანკის შესყიდვაზე, ანუ ერთ მსხვილ ტრანზაქციაზე და ამას დაემატა არჩევნები. არჩევნების დროს და მანამდეც ძალიან დიდი თანხა დაიხარჯა, მათ შორის, სრულდებოდა სამუშაოები - აგებდნენ გზებს, რაც ბიუჯეტიდან ფინანსდებოდა, ასევე დიდ ფულს ხარჯავდნენ წინასაარჩევნო კამპანიებისთვის. ამის გამო ეროვნულმა ბანკმა 180 მილიონი დოლარი გაყიდა. ეს რომ არ გაეკეთებინა, ხომ წარმოგიდგენიათ, რამდენად მეტი იქნებოდა ლარი-დოლარის კურსი. ეს მიუთითებს სწორედ იმაზე, რომ ჩვენი ეკონომიკა იმდენად არასტაბილური და პატარაა, რომ ნებისმიერმა სხვადასხვა მსგავსმა მოვლენამ - შესაძლოა, ლარის კურსის მნიშვნელოვანი რყევა განაპირობოს. ვინც იტყვის, ზუსტად ვიცი, ამჯერად რამ განაპირობა ლარის კურსის ვარდნაო, უბრალოდ, მატყუარაა ან სულელია. რისი თქმაც შეგვიძლია, ის არის, რომ ლარის სტაბილურობის ერთადერთი გზა სწრაფი ეკონომიკური ზრდაა, რაც ოთხი წელია აღარ გვაქვს. ამის შედეგია, განსაკუთრებით ბოლო ორ წელიწადში, ლარის გაუფასურების ტენდენცია.

მიმაჩნია, რომ ეროვნულმა ბანკმა აღარ უნდა განაგრძოს სავალუტო რეზერვების ხარჯვა, რადგან ამ ხარჯვის ერთადერთი რაციონალური მიზეზი პანიკური მოლოდინის დროებით შეჩერებაა. მაგრამ, თუ ეკონომიკაში მიმდინარე პროცესები გაგრძელდა, რეზერვების ხარჯვით ვალუტის კურსს ვერ დავიჭერთ. გასაგებია, რომ არჩევნების გამო 180 მილიონი დოლარი გადავყარეთ, მაგრამ ეს არ არის კატასტროფული მაჩვენებელი, რადგან 2,5 მილიარდამდე დოლარის სავალუტო რეზერვი გვაქვს. იმედია, კურსის შესაჩერებლად რეზერვების ხარჯვა აღარ გაგრძელდება, ჯობს ლარი გაუფასურდეს, ვიდრე რეზერვები წყალში გადავყაროთ.

ეროვნული ვალუტის ყოველი გაუფასურების დროს მთავრობა და მასთან დაახლოებული ექსპერტები გვამშვიდებენ, რომ კატასტროფული არაფერი ხდება, რომ ეს დროებითი მოვლენაა. ერთი მხრივ, გასაგებია, რომ ხელისუფლება ცდილობს ფსიქოლოგიურ ფაქტორზე იმუშაოს და ბაზარზე სიმშვიდე შეინარჩუნოს, მაგრამ, მეორე მხრივ, ვითარებას ეს არ შველის - ლარი-დოლარის გაცვლითი კურსი იყო 1,66 და ახლა 2,41-ია. ამ ყველაფრის შემდეგ, დასკვნა მარტივია - ეს სისტემა არ არის გამოსავალი ჩვენნაირი ქვეყნისთვის. არსებობს ათეულობით ქვეყანა, რომელთაც არა აქვთ დამოუკიდებელი მონეტარული პოლიტიკა, ეროვნული ბანკი და სარგებლობენ ბევრად მყარი ვალუტებით, აშშ დოლარითა და ევროთი. სანამ არ მივალთ იმ დასკვნამდე, რომ უნდა გადავიდეთ მყარ ვალუტაზე, როცა მოქალაქეებს ექნებათ გარანტია, რომ დანაზოგები არ გაუუფასურდებათ, მანამდე ამ მდგომარეობაში ვიქნებით.

ვალუტის გაუფასურება თავისთავად არ წარმოადგენს რამე "დაავადებას". დაავადება არის ეკონომიკაში და ეს ვალუტის კურსის გაუფასურებით მჟღავნდება".

ემა ტუხიაშვილი