ფაქტები და ვერსიები: იყო თუ არა რუსეთის იმპერატორი პეტრე I ქართველი? - კვირის პალიტრა

ფაქტები და ვერსიები: იყო თუ არა რუსეთის იმპერატორი პეტრე I ქართველი?

არცთუ შორეულ წარსულში (სამწუხაროდ, ზუსტ თარიღს ვერ ვიხსენებ) იმ დროისთვის პოპულარულ ჟურნალ "ნიანგის" ერთ-ერთ ნომერში მრავლისმეტყველ კარიკატურას წავაწყდი, რომელზეც "ტრფიალების აღმგზნები ფაფუკი ღაბაბითა" და "პატივსაცემი და პატივცემული ღიპით" დამშვენებული ორი ქართველი და მათი დიალოგი აღებეჭდათ. ერთ-ერთს საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელოები ეჭირა ხელში. ანეკდოტის შინაარსი დაახლოებით ასეთი გახლდათ: წიგნებით დატვირთულ "დარბაისელ" ქართველს მეგობარი ეკითხება: - რა იყო, გამოცდაზე ხომ არ მიდიხარ, რად გინდა ამდენი წიგნი? მეორე კი უხსნის: - საღამოს ახლობლის ვაჟის ქორწილში ვარ თამადად დაპატიჟებული და უნდა წავივარჯიშოო.

სამწუხაროდ, ისტორიისადმი ჩვენი საზოგადოების ნაწილის დამოკიდებულებას ეს შარჟი შესაფერისად ასახავდა. "სუფრის პატრიოტიზმმა" მხოლოდ დააზარალა ისტორიული მეცნიერება და ნაწილობრივ მისი განვითარება შეაფერხა. ამის დასტურად შეიძლება მოვიყვანოთ 2006 წელს გამოცემული სოსო მარგიშვილის წიგნი "მითი და რეალობა დავით აღმაშენებლის მეფობის შესახებ". ავტორმა "გაბედა" და დიდგორის ბრძოლაზე ახლებური შეხედულება შემოგვთავაზა.

მან ეჭვქვეშ დააყენა მებრძოლ მხარეთა რიცხოვნობა, ასევე ბრძოლის მიმდინარეობა და სხვ. პირადად მე ავტორის უამრავ დასკვნას არ ვეთანხმებოდი და შესაბამისად კრიტიკული წერილითაც ვუპასუხე ამ მონოგრაფიას, მაგრამ იმავდროულად, აღმაშფოთებელი იყო საზოგადოების ნაწილის რეაქცია, რომელიც გააღიზიანა არა მეცნიერის დასკვნებმა, არამედ იმან, რომ ვიღაცამ ეჭვი შეიტანა არსებულ შეხედულებებში - როგორ გაბედეს და თქვეს, რომ დიდგორზე მუსლიმთა კოალიცია 400 ათას მეომარს კი არ შეადგენდა, არამედ ის მხოლოდ 30 ათასი იყო. ავტორზე გაბრაზებული "პატრიოტები" მთხოვდნენ აღმენიშნა, რომ ქართველებმა 8-10-ჯერ უფრო მეტი მოწინააღმდეგე დაამარცხეს. დავით აღმაშენებლის შეურაცხყოფად მიიჩნიეს ბრძოლის ლოკალიზაციის ავტორისეული ვარაუდი (როგორც ჯარის რიცხოვნობის საკითხზე, ასევე ბრძოლის ადგილის დადგენაში ჩვენ სოსო მარგიშვილის ვარაუდს არ ვიზიარებდით).

მას მიაჩნდა, რომ ბრძოლა დიდგორზე კი არ მოხდა, არამედ ვერეს ხეობაში და რომ ქართველები ილ-ღაზის ლაშქარს მარშირებისას დაესხნენ თავს. როგორ - ჩასაფრებით, ქურდულად დაესხა დავითი მტერს? ეს შეუძლებელია! - ასეთი გახლდათ პათოსი საზოგადოების ერთი ნაწილისა. ვფიქრობ, დამეთანხმებით, რომ ურაპატრიოტიზმი მეცნიერებას მხოლოდ აზარალებს. მაგრამ ეს საკითხის ერთი მხარეა. მეორე კი ის არის, რაც დღეისთვის გამოიკვეთა - სწრაფვა სენსაციებისკენ. ხშირად, მეცნიერება ასეთი "საუკუნეებისა" თუ "ათასწლეულების აღმოჩენათა" მსხვერპლი ხდება. საზოგადოდ, ნდობა ისტორიისადმი საგანგაშოდ მცირდება. თუმცა კი მინდა დავამშვიდო ჩვენი ძვირფასი მკითხველი, რომ ისტორიული მეცნიერება სენსაციების მაძიებელთა არეალი არ არის.

იმავდროულად არის თემები, რომლებიც საზოგადოებას აინტერესებს და პასუხს ითხოვს. ისტორიკოსი ვალდებულია, არგუმენტირებულად უპასუხოს ყოველ ასეთ კითხვას, თუნდაც ეს პასუხი საზოგადოებისთვის მიუღებელი იყოს. საკითხი, რომელზედაც ამჯერად ვისაუბრებთ, იმათ რიცხვს განეკუთვნება, რომელზეც აქტიურად მსჯელობენ ქართველი თუ რუსი საზოგადოების წარმომადგენლები. ამიტომაც ჩვენი ჟურნალის ერთ-ერთ თემად სწორედ ის ავირჩიეთ.

იყო თუ არა რუსეთის იმპერატორი პეტრე I ქართველი?

ეს საკითხი დიდი ხანია ქართველი საზოგადოების ყურადღების ცენტრშია, თუმცა უნდა ითქვას, რომ მასზე საუბარს სამეცნიერო წრეებში თითქმის ყველა ერიდება. სახელდებოდა სხვადასხვა პერსონა, რომელთაც თითქოსდა საკუთარი თვალით ენახათ ამის დამამტკიცებელი დოკუმენტები, მაგრამ მეცნიერული დასაბუთება დღემდე არ მომხდარა. ათასგვარ ჭორს (თუ მართალს?!) ჰყვებიან, რომ ვითომდა შალვა ნუცუბიძეს უთხოვია სტალინისთვის, მიეცა მისთვის პეტრე I-ის ახალგაზრდობის დროინდელი ყველა დოკუმენტის შესწავლის უფლება და ის დაამტკიცებდა მის ქართველობას. ნიკო ბერძენიშვილს უნახავს არქივში ამ ვარაუდის უტყუარობის დამადასტურებელი საბუთი, მაგრამ მოგვიანებით ეს დოკუმენტი გამქრალა და სხვ. ყველა მოსაზრებას ამჯერად არ შევეხებით. ზოგიერთ მათგანზე ჟურნალის წინამდებარე ნომრის სხვა სტატიებში საუბრობენ და განმეორებისგან თავს შევიკავებთ.

დიდი მეცადინეობა არ არის საჭირო იმის დასამტკიცებლად, რომ ჩვენს ჩრდილოელ მეზობელსაც აწუხებს ეს თემა. ამის დასტურია როგორც საინფორმაციო ინტერნეტსაიტები, ასევე ინტერნეტფორუმები. რამდენადაც გასაკვირი უნდა იყოს, პეტრე I-ის ქართველობის საკითხს რუსეთში ჰყავს მომხრეებიც და მოწინააღმდეგეებიც.

ხშირად რუსულენოვანი ბეჭდვითი თუ ელექტრონული მედია იუმორით უყურებს ამ თემას, თუმცა შიგადაშიგ ჩნდება შედარებით სერიოზული სტატიები. ერთ-ერთ რუსულენოვან ინტერნეტბლოგ ლივეჯოურნალ.ცომ-ზე გამოქვეყნდა სტატია "პეტრე I და ერეკლე I". ავტორის თქმით, მას აინტერესებდა გადაემოწმებინა პეტრეს ქართული წარმომავლობის ლეგენდა და ერთგვარი ექსპერიმენტი მოაწყო. ერთმანეთს შეუდარა პეტრეს თანადროული სურათები და მისი სავარაუდო მამის, ერეკლე უფლისწულის გამოსახულება. იქვე ავტორი დასძენს: "მე არ ვარ ექსპერტი კრიმინოლოგიაში, მაგრამ, ჩემი აზრით, მსგავსება მართლაც დიდია".

რუსულენოვან ინტერნეტფორუმებზე (http://forum.for-ua.com; http://forum.inosmi.ru და სხვ.) აქტიურად იხილავენ თემას: Грузинские корни российского императора Петра Первого. შინაარსი ამ ფორუმებზე გამოქვეყნებული სტატიებისა დაახლოებით ასეთია: პეტრეს დაბადებიდან ერთი წლით ადრე მეფე ალექსეი მიხაილოვიჩი მძიმედ ავადმყოფი იყო და ამიტომ ბოიარებმა დედოფალთან სამეფო სისხლის უფლისწული ერეკლე "მიუშვეს". საბჭოთა ისტორიოგრაფია ფარავდა ინფორმაციას პეტრე I-ის ქართული წარმომავლობის შესახებ. არის გადმოცემა, თითქოს სტალინს უთქვამს, - დავუტოვოთ მათ ერთი "რუსი" მაინც, რომლითაც იამაყებენო. აგრეთვე არსებობს ცნობა, როცა ცნობილი მწერალი ალექსეი ტოლსტოი მუშაობდა რომანზე "პეტრე I", მას ხელთ ჩაუვარდა რამდენიმე დოკუმენტი, რომლებიც დაუყოვნებლივ გააცნო იოსებ სტალინს, თუმცა საბჭოთა ლიდერმა საიდუმლოების შენახვა უბრძანა. ამასთანავე, როგორც ამბობდნენ, არსებობდა წერილები, რომლებიც ადასტურებდნენ პეტრეს ქართულ წარმომავლობას, მაგრამ ეს დოკუმენტები სტალინის მმართველობის დროს გაქრა.

არსებობს სხვა დოკუმენტური მასალაც. მაგალითად, პეტრე დიდის დის, სოფიას წერილი თავად გოლიცინისადმი: "არ შეიძლება ძალაუფლება მივცეთ ბასურმანს". მოგეხსენებათ, "ბასურმანი" ძველი რუსული სიტყვაა და მისი ერთ-ერთი მნიშვნელობა ურჯულო, ანუ ამ შემთხვევაში უცხოელია.

რუსული ელექტრონული მედიის სრული მიმოხილვა დღეისთვის ჩვენს მიზანს სცილდება. მაგრამ, როგორც რუსები იტყვიან, дима без огня не бываетю პეტრე I-ის წარმომავლობაზე მის სიცოცხლეშიც უამრავი ლეგენდა არსებობდა. იმასაც ამბობდნენ, თითქოს სიკვდილის წინ დედოფალ ნატალია ნარიშკინას პეტრესთვის გაუმჟღავნებია, რომ ის მისი შვილი არ იყო და შეუცვალეს. XVIII საუკუნის I მეოთხედში ყველაზე გახმაურებულ და საზოგადოებისთვის საჭორაო თემას წარმოადგენდა პეტრეს გერმანული წარმომავლობა. მის მამად ფრანც ლეფორტს მიიჩნევდნენ. ეს ვარაუდი ეფუძნებოდა მხოლოდ ფრანცისა და პეტრეს გარეგნულ მსგავსებას. ოფიციალური ცნობებით, ლეფორტი 1655 წელს იყო დაბადებული და 1672 წლისთვის საერთოდ არ იმყოფებოდა რუსეთში.

ნატალია კირილოვნა ნარიშკინა (1651-1694) გათხოვებისას იყო 19 წლის. მისი მეუღლე ალექსეი მიხაილოვიჩი (1629-1676) მასზე 22 წლით უფროსი გახლდათ. თუნდაც ამ ფაქტმა ბევრი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია. მაგრამ ყველაზე მთავარი აქ იყო ის, რომ თვით მეფის ქალიშვილებმა (პირველი ცოლისგან) არ მიიღეს მომავალი დედოფალი. ეს გასაკვირი არც უნდა იყოს, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ევდოკია ალექსეევნა (დაბ. 1650 წ.) და მართა ალექსეევნა (დაბ. 1652 წ.) ნატალიას თანატოლები იყვნენ. ამიტომაც, ნარიშკინას ქალის გამოჩენა რომანოვების სამეფო ოჯახში თავიდანვე უარყოფითად აღიქვეს. არ უნდა გამოვრიცხოთ, რომ ნატალიას გარშემო ჭორების აგორებისთვის მასთან დაპირისპირებულ ალექსეი მიხაილოვიჩის შვილებს შეეწყოთ ხელი.

როგორც ითქვა, ერთ-ერთი ლეგენდის მიხედვით, რუსეთის პირველი იმპერატორის მამად ქართველი უფლისწული ერეკლე ბატონიშვილია დასახელებული. ერეკლე I-ის დაბადების ზუსტი თარიღი ჩვენთვის უცნობია. მამამისი დავითი თეიმურაზ I-ის ვაჟი იყო. ამ უკანასკნელის იმერეთში გადასვლის შემდეგ ერეკლე ბატონიშვილიც დასავლეთ საქართველოში იზრდებოდა. 1652 წელს ერეკლე I რუს ელჩებს, ტოლოჩანოვსა და იევლევს უნდა წაეყვანათ რუსეთში, მაგრამ ეს ვერ მოხერხდა, რის გამოც თეიმურაზ I-მა საყვედურის წერილი მისწერა ალექსეი მიხაილოვიჩს. ერეკლე უფლისწული და დედამისი მოსკოვში 1653 წლის 27 დეკემბერს ჩავიდნენ. ამალის ნაწილი გზაში დაეხოცათ ყუმუხთა თავდასხმისას. 1662 წელს ერეკლე მცირე ხნით სამშობლოში დაბრუნდა, მაგრამ მალევე მოუწია მოსკოვში გაბრუნებამ. ერეკლეს საკმაოდ კარგი ურთიერთობა ჰქონდა ალექსეი მიხაილოვიჩთან. მოსკოვში იგი ნიკოლოზის სახელით იყო ცნობილი. ხშირად მონაწილეობდა მეფესთან ერთად ლაშქრობებში. ალექსეი მიხაილოვიჩისა და ნატალია ნარიშკინას ქორწილში კი ერეკლე საპატიო მოვალეობას ასრულებდა, ქორწილის მესტუმრე იყო, ანუ სტუმრების მიღებას ხელმძღვანელობდა. 1672 წელს შედგენილ რუსეთის სამეფოს "ტიტულარნიკში" მოცემულია რუსეთის მეფის თანამედროვე მსოფლიოს 22 მონარქის მინიატიურა, მათ შორისაა ერეკლე უფლისწული. მაგრამ 1674 წლის შემდეგ ვითარება შეიცვალა და ერეკლე I-ს რუსეთი დაატოვებინეს.

თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ ერეკლე I-ის პეტრეს მამად გამოცხადებას მწყობრად არგუმენტირებული სახე არ გააჩნია. საზოგადოებაში ხშირად მოისმენთ, პეტრეს მამა იმდენად დაუძლურებული იყო (ამას ხსნიან ხან მეფის წლოვანების მოშველიებით, ხანაც მისი ავადმყოფობით), რომ შვილი არ შეეძინებოდაო. მაგრამ მთელ ამ კონცეფციას სერიოზულ პრობლემას უქმნის ის ფაქტი, რომ რუსეთის მეფეს ალექსეი მიხაილოვიჩს ნატალია ნარიშკინასთან ჰყავდა არა ერთი შვილი, არამედ სამი: პეტრე (დაბ. 1672 წ.), ნატალია (დაბ. 1673 წ.) და თეოდორა (დაბ. 1674 წ.). მართალია, ეს უკანასკნელი 4 წლისა გარდაიცვალა, სამაგიეროდ, ნატალიამ 1716 წლამდე იცოცხლა და ძმასთან საკმაოდ კარგი ურთიერთობა ჰქონდა. ამდენად, ვარაუდი, რომ ალექსეი მიხაილოვიჩი მოხუცი იყო და შეუძლებელია შვილი შეძენოდა, მოკლებულია დამაჯერებლობას. ჯერ ერთი, ალექსეი მიხაილოვიჩი 1629 წელს იყო დაბადებული და პეტრეს ამქვეყნად მოვლინებისას 43 წლისა იყო მხოლოდ.

მიუხედავად ზემოთქმულისა, რუსეთში მეფის ავადმყოფობისა და უძლურების შესახებ ჭორები არსებობდა და ამის დამალვა შეუძლებელია. არადა, ალექსეი მიხაილოვიჩს ამ ხმების გავრცელების საბაბი მართლაც არ უნდა მიეცა. მას 16 შვილი ჰყავდა. თუმცა ისიც აღსანიშნავია, რომ პეტრესა და მისი ღვიძლი დის, ნატალიას გარდა, თითქმის ყველა ავადმყოფი იყო, განსაკუთრებით ვაჟები. პირველი ცოლისგან მეფეს შეეძინა ხუთი ვაჟი: დმიტრი გარდაიცვალა რამდენიმე თვისა 1649 წელს; ალექსეი უეცრად გარდაიცვალა 16 წლისა; ფიოდორს ერთდროულად სჭირდა დამბლა და სურავანდი და 21 წლისა გარდაიცვალა. დაბადებიდან სნეული სიმონი 4 წლისა მოკვდა; ივანი ასევე ბავშვობიდან ავადმყოფი იყო. გონებრივად შეზღუდულმა უფლისწულმა მხოლოდ 30 წლამდე მიაღწია. აქვე ვიტყვით, რომ ალექსეი მიხაილოვიჩის ათი ქალიშვილიდან არც ერთი არ გათხოვილა, მიუხედავად იმისა, რომ პეტრეს შვიდმა დამ დიდხანს იცოცხლა. ამასაც თავისი მიზეზი უნდა ჰქონოდა. როგორც ვხედავთ, ალექსეი მიხაილოვიჩის ვაჟებიდან ჯანმრთელი და დღეგრძელი მხოლოდ პეტრე გამოდგა. როგორც ჩანს, სამეფო კარზე ამ აშკარა განსხვავებას ხედავდნენ...

ბუნებრივია, ამჯერად ყველაფერს ვერ მიმოვიხილავთ. ფაქტი ერთია, ლეგენდა პეტრე I-ის ქართული წარმომავლობის შესახებ ჯერ კიდევ XVIII საუკუნეში არსებობდა და ეს უკვე საინტერესოა ისტორიისთვის. სხვათა შორის, ამას არც რუსი ავტორები მალავენ. მუსიკათმცოდნე და მათემატიკოსი სერგეი დიანინი წერდა, რომ არჩილ მეფეს სურდა, თავისი ასული რომელიმე დიდგვაროვანი პირისთვის მიეთხოვებინა და ამით თავისი მემკვიდრისთვის (ასულის ხაზით) საქართველოზე გამგებლობის უფლება შეენარჩუნებინა. ამის შესახებ მიმართა კიდეც თხოვნით პეტრე დიდს. არჩილის ამ განზრახვას წინ აღუდგა პეტრე I, რომელიც "თავის თავს ქართლის მეფეთა მემკვიდრედ თვლიდა". საბჭოთა პერიოდში ისტორიკოსმა მიხეილ გონიკიშვილმა ს. დიანინის ამ ციტატის მეშვეობით შეფარვით აქცენტი გააკეთა პეტრე I-ის ქართველობაზე, მაგრამ ამაზე შორს ქართველი მკვლევრები არ წასულან.

მინდა გავაწბილო ის მკითხველი, რომელსაც ჰგონია, რომ თუ პეტრე I-ის მამად ერეკლე I-ს გამოვაცხადებთ, ამით პეტრეს ქართველ მოღვაწეთა გალერეაში ჩავწერთ. ამ ილუზიისგან უნდა გავთავისუფლდეთ. პეტრე I ისეთივე რუსი მმართველი იყო, როგორიც ივანე მრისხანე, ეკატერინე II, ალექსანდრე II თუ ნიკოლოზ II. ის თავისი შეგნებითა და მსოფლმხედველობით რუსი მეფეა და მის წარმომავლობას მნიშვნელობა არ აქვს მისი მოღვაწეობის შეფასებისას. ამჯერად ჩვენთვის საინტერესოა თავად ამ ლეგენდის არსებობა და იმის დადგენა, თუ რამ განაპირობა მისი წარმოშობა. ესეც ხომ ისტორიაა.

ჯაბა სამუშია

ისტორიულ-შემეცნებითი ჟურნალი ”ისტორიანი”