ბიზანტიის ქართველი დედოფლის პორტრეტი - კვირის პალიტრა

ბიზანტიის ქართველი დედოფლის პორტრეტი

პირველად ქართულ მედიაში: ბიზანტიის ქართველი დედოფლის პორტრეტი

საქართველოს კინოს, თეატრისა და მუსიკის მუზეუმმა გადაწყვიტა ენციკლოპედიური გამოცემა მიუძღვნას ქართველ დედოფლებს, მოიძიოს და მოაწყოს მათი პორტრეტებისა და ბიოგრაფიული ფაქტების ამსახველი ხელნაწერების გამოფენა. მუზეუმის დირექტორი გიორგი კალანდია ექსკლუზიურად ესაუბრა მუზეუმის დირექტორი გიორგი კალანდია ექსკლუზიურად ესაუბრა "კვირის პალიტრას" ამ პროექტის შესახებ და გადმოგვცა ბიზანტიის დედოფალ მართას (დავით აღმაშენებლის მამიდა) და თამარ მეფის დედის, ბურდუხან დედოფლის პორტრეტები, რომელთაც ქართველი საზოგადოება პირველად იხილავს.

გიორგი კალანდია: - საოცარია ქართველი დედოფლების ისტორია, უმრავლესობა პოლიტიკური მოღვაწე იყო. ზოგიერთს საარაკო სილამაზე ჰქონდა. ყველა მათგანს კი აერთიანებდა შვილებისადმი საოცარი ერთგულება და ლტოლვა იმისკენ, რომ უფლისწულებს ურყევი უმაღლესი სამეფო სტატუსი ჰქონოდათ. მასალების, უფრო კი პორტრეტების მოსაძიებლად მივმართეთ საფრანგეთის ეროვნულ ბიბლიოთეკას და სომხეთის ხელნაწერთა ინსტიტუტს. საფრანგეთიდან უკვე მოგვაწოდეს ბიზანტიის დედოფლის მარიამ-მართას პორტრეტი. მისი ორიგინალი საფრანგეთის ეროვნულ ბიბლიოთეკაშია დაცული. საბედნიეროდ, დედოფლების პორტრეტები უცხოელი მოგზაურების ჩანახატებში, ქართულ ფრესკებზე და სხვა მასალებშიც არის გაბნეული, თუმცა მათ მოძიებას დიდი დრო და შრომა სჭირდება.

ქართველი მეფეები ხშირად პოლიტიკური მიზნით ქორწინდებოდნენ, რათა შემოერიგებინათ რომელიმე სახელმწიფო ან გაეძლიერებინათ თავისი გავლენა. ასე გახდნენ ქართველი დედოფლები მარიამ პალეოლოგი, ოსთა მეფის ასული ალდე, მარიამ არშაკუნიანი, სოღლარი, ელენე არდიოსი და ა.შ.

უცხო წარმოშობის დედოფლები სულით ხორცამდე იცვლიდნენ მენტალიტეტს და ქართველდებოდნენ. ამის ნათელი მაგალითია დავით აღმაშენებლის ქორწინება ყივჩაღთა ბელადის, ათრაქა შარაღანის ძის ასულზე. ისტორიკოსი საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ გურანდუხტი არის სჯულიერი, ანუ იმ აღმსარებლობისა, რომელსაც საქართველოს სახელმწიფო აღიარებს. პოლიტიკური ქორწინების ბრწყინვალე მაგალითია დავით-ულუსა და  მონღოლი ყაენის ქალიშვილის, ჯიგდა-ხათუნის შეუღლებაც. მონღოლი დიდებულის ასულს დედოფლობის ჟამს თამარ-ხათუნი უწოდეს და ქმართან ერთად ეკლესიებს აშენებს, რასაც ადასტურებს აბელის ეკლესიის  სამშენებლო წარწერა.

როგორც ისტორიული წყაროებით ირკვევა, დედოფლები ქვეყნის თანამმართველებიც იყვნენ, მაგრამ დედოფლის ძალაუფლება მეფის სიძლიერეზე იყო დამოკიდებული. თამარის გარდა, რეალურ ძალაუფლებას ფლობდა ქართლის დედოფალი საგდუხტი, ვახტანგ გორგასლის დედა. დედოფალი ცდილობდა ცეცხლთაყვანისმცემლობის აღმოფხვრას, თუმცა, ირანელებთან ვერაფერს გახდა.

გურანდა დედოფალი, მეფე გურგენის მეუღლე, თვით მეფემ დანიშნა ქართლის მმართველად. ერთიანი საქართველოს პირველი მეფე ბაგრატ III  კი მხოლოდ და მხოლოდ დედის ნებართვის შემდგომ გახდა სახელმწიფო მმართველი.

ისეც ყოფილა, რომ ერთი დედოფალი რამდენიმე მეფე-მთავრის ცოლი ყოფილა. ქართლის დედოფალი მარიამ დადიანი ჯერ სიმონ გურიელის ცოლი იყო, მოგვიანებით ქართლის მეფე როსტომზე დაქორწინდა, მისი სიკვდილის შემდგომ მარიამი, შაჰ-აბას II-ის ბრძანებით თბილისის ციხეში გამოკეტეს, 1658 წელს კი, ყაენის დაძალებით ცოლად შეირთო ვახტანგ შაჰნავაზმა, რომელსაც ორი ცოლი ესვა. მარიამი დიდი მოღვაწე იყო და მის ცოლად მოყვანას შაჰ-აბასიც ცდილობდა, თუმც დედოფალმა თავის დასახსნელად ფანდი იხმარა, ჭაღარა თმა მოიკვეცა და გაუგზავნა, უკვე დავბერდიო.

საოცარია საქართველოს მეფე დავით VII ულუს მესამე მეუღლის, გვანცას ისტორია: რაჭის  ერისთავის, კახაბერ კახაბერისძის ასული ავაგ ათაბაგის მეუღლე იყო. დავით-ულუს გვანცა ავაგის დაკრძალვაზე უნახავს ბიჯნისში. ისტორიკოსი  წერს, რომ მეფემ“"იხილა ქმნულ კეთილი, ეტრფიალა და შემდგომად მცირედისა მოიყვანა იგი ცოლად და დედოფლად". ამ ქორწინების შედეგად 1259 წელს დაიბადა თავდადებულად წოდებული დემეტრე II.

ჟამთააღმწერლის გადმოცემით, ერთ-ერთი  დიდმოხელე, მესტუმრე ჯიქური, რომელიც დავით-ულუს უკვე გარდაცვლილი მეუღლის, ჯიგდა-ხათუნის ერთგული იყო, ვერ შეეგუა გვანცას გვირგვინოსნობას და ინტრიგებს ხლართავდა. მეფეს იმდენად უყვარდა გვანცა დედოფალი, რომ მესტუმრე ჯიქურის ინტრიგების გამორკვევის შემდგომ, მეფის ბრძანებით გაუსამართლებლად დაახრჩვეს მტკვარში. მოგვიანებით, გვანცა მონღოლებმა დაახრჩვეს ზღვაში, დედოფალი თავისი ქალიშვილის, ავაგ ათაბაგის ასულის, ხვაშაგის ინტრიგების მსხვერპლი გახდა. მემატიანე ამბობს, რომ ხვაშაგმა დედას მეორედ გათხოვება და მისი მიტოვება ვერ აპატია. ვცდილობთ გვანცას გამოსახულების პოვნას. გადმოცემით, ის ულამაზესი ყოფილა.

- პოლიტიკოს დედოფლებზე რა არის ცნობილი?

- ერთ-ერთი გამორჩეულია დედოფალი მარიამ არწრუნი, საქართველოს მეფე გიორგი I-ის მეუღლე, ბაგრატ IV-ის დედა.

როდესაც სომხეთის დედაქალაქ ანისის დამოუკიდებლობის საკითხი იდგა, დედოფალმა მარიამმა ყველაფერი გააკეთა იმისათვის, რომ ანისი საქართველოს გამგებლობაში დარჩენილიყო. ანისის ციხეში თან შეუყვანია ქართული არმია. უცხო ქვეყნიდან მოსული  ქალი ისე რომ შეიყვარებს ახალ სამშობლოს, მზად არის ისტორიული სამშობლო დაუმორჩილოს, ეს იმდროინდელი საქართველოს სახელმწიფოს სიძლიერეზე მეტყველებს. გამორჩეულია დედოფლისა და მისი შვილის, ბაგრატ IV-ის დამოკიდებულებაც. მეფე ყველაზე რთული და ორჭოფული საქმეების მოგვარებას დედას ანდობდა. მათი საოცარი ურთიერთობა განსაკუთრებით ჩანს მეფის გარდაცვალების წინ. დაავადებული მეფე სამშვილდის ტბასთან ტახტით გადმოიყვანეს.

შეიკრიბნენ დიდებულები, სამეფო კარი. ეს ის დედოფალია, რომელიც შვილს გიორგი მთაწმინდელის ჩამოყვანაში დაეხმარა, ურთულეს მოლაპარაკებებს აწარმოებდა ანისისა და ანაკოფიის დასაბრუნებლად. არ ერიდებოდა შორეულ ვიზიტებს კონსტანტინოპოლშიც. ამ საოცარმა ქალმა ბაგრატის სიკვდილის შემდეგ დიდხანს ვეღარ იცოცხლა. სავარაუდოდ, მარიამ არწრუნი გამოსახული უნდა იყოს ხახულის კარედის ერთ-ერთ მინანქრიან ხატზე.

- თამარის დედის პორტრეტი როგორ აღმოაჩინეთ?

- ეს აღმოჩენა ზაქარია ჭიჭინაძეს ეკუთვნის, სწორედ მას აქვს ილუსტრაციად გამოყენებული საიდანღაც გადმოღებული გრაფიკული ასლი. სავარაუდოდ, ეს იმ ფრესკის ასლია, რომელიც აღარ არსებობს. მხატვრებს ვთხოვეთ ამ მინიატიურული ასლის მიხედვით შეექმნათ დედოფალ ბურდუხანის პორტრეტი.  თამარის დედა, ბურდუხან დედოფალი, განათლებული ყოფილა. ზუგდიდის დადიანების სასახლეში დაცულია დედოფალ ბურდუხანის შესრულებული ხატი, ერთადერთი შემორჩენილი მემორიალური ნივთი, სადაც მისი დაწერილი იამბიკოც არის აღბეჭდილი. როგორც ჩანს, თუ თამარს მამისგან პოლიტიკური მართვის ნიჭი გადაეცა, დედისგან ერგო ხელოვანის ნიჭი, რაც განაპირობებდა მის სწრაფვას, ხელი შეეწყო საქართველოში რენესანსის განვითარებისთვის.

- ქართველ დედოფალთა შორის, ალბათ, გამორჩეული მაინც დავით აღმაშენებლის მამიდა მარიამი იყო.

- ბაგრატ  IV-ის ქალიშვილი მართა ბიზანტიის დედოფალ თეოდორას მოთხოვნით ჩაუყვანიათ კონსტანტინოპოლში აღსაზრდელად. 72 წლის თეოდორა ვერ მოესწრო მის ნახვას, რამდენიმე დღით ადრე გარდაიცვალა. საიმპერატორო სასახლეში ქართველი მეფის ასულის შესვლის დროს იქ მყოფ გიორგი მთაწმინდელს უთქვამს: დღეს ერთი დედოფალი განვიდა და მეორე შემოვიდაო. მან იწინასწარმეტყველა, რომ მართა ბიზანტიის დედოფალი გახდებოდა და ასეც მოხდა. ის ცოლად შეირთო ბიზანტიის კეისარმა მიხეილ VII დუკა პარაპინაკმა.

მართას კორონაციის შემდგომ მარიამი ეწოდა. ბიზანტიელები სხვა ერების სიყვარულით დიდად არ გამოირჩეოდნენ და ამიტომაც მიუღებლად მიაჩნდათ ბიზანტიის სამეფო კარზე სხვა ეროვნების დედოფალი. მიუხედავად ამისა, ბიზანტიელი ისტორიკოსები ხოტბას ასხამენ მარიამს. ერთ-ერთთან ვკითხულობთ: დედოფლის ქება რომ არ გამომივიდეს მისი გვარიშვილობის გამო, რომელიც სიმდიდრითა და შთამომავლობით ყველა სამეფო გვარს აღემატება, ქებად მხოლოდ ხასიათიც ეყოფა. მისი სახის მშვენიერება საოცარია. ხოლო თუკი ქალებისათვის დუმილი სამკაულია, იგი ყოველგვარ სამკაულზე უფრო უპატივეს იყო, რადგან არავის სხვას, გარდა თავისი ქმრისა, ენას არ გააცნობდა და თავისთავადაც უფრო ლამაზი  იყო, ვიდრე მაშინ, როდესაც საჭიროება მოითხოვდა, მოკაზმულიყოო.

მიუხედავად ასეთი სათნოებისა და მორჩილებისა, მარიამ დედოფალი ძლიერი ქალი იყო. მან პირველი ქმარი აიძულა ბერად აღკვეცილიყო. მხარი დაუჭირა ახალი იმპერატორის, ნიკიფორე ბოტანიატეს ტახტზე ასვლას და მისი ცოლიც გახდა. თუმცა, პირველი ქმრისგან ვაჟი ჰყავდა და ცდილობდა მისი ვაჟი, კონსტანტინე ასულიყო ტახტზე. როგორც კი მიხვდა, რომ მის ჩანაფიქრს საფრთხე ექმნებოდა, კომნენოსების აჯანყებას დაუჭირა მხარი და მეორე მეუღლეც ჩამოაგდებინა.

ტახტზე ავიდა ალექსი კომნენოსი, რომელიც დედოფალმა იშვილა იმ პირობით, რომ მის ვაჟ კონსტანტინეს თანაიმპერატორად გამოაცხადებდა. ბიზანტიის სამეფო კარს არ ახსოვდა, ერთი იმპერატორი წასულიყო და მისი ცოლყოფილი იმავე პატივში დაეტოვებინოთ. მხოლოდ მარიამს ერგო ეს პატივი, მეტიც,  ის სრული ძალაუფლებით სარგებლობდა. ალექსი კომნენოსმა თავდა პირველად შეასრულა პირობა, მაგრამ როგორც კი შვილი გაუჩნდა, მარიამის ვაჟს საიმპერატორო პატივი ჩამოაშორა. ამიტომაც დედოფალმა კიდევ ერთი შეთქმულება დაგეგმა ალექსის ჩამოსაგდებად, მაგრამ მარცხი იგემა. ალექსიმ მაინც ვერ დასაჯა დედოფალი, მხოლოდ სახელმწიფოს მართვას ჩამოაშორა.

საბედნიეროდ, ქართველ დედოფალთა გალერეაში კიდევ არაერთი სახელოვანი დედოფალია გამორჩეული სილამაზითა და გონიერებით.

KvirisPalitra.Geმარიამ არწრუნი

მარიამ არწრუნი, საქართველოს მეფე გიორგი I-ის მეუღლე, ბაგრატ IV-ის დედა. ხახულის კარედის ერთ-ერთი მინანქრიანი ხატი.

მარიამ არწრუნისა და ბაგრატ IV-ის საოცარი დედაშვილური ურთიერთობა განსაკუთრებით ჩანს მეფის გარდაცვალების წინ.

დაავადებული მეფე სამშვილდის ტბასთან ტახტით გადმოიყვანეს. შეიკრიბნენ დიდებულები, სამეფო კარი. ბაგრატი ბოლო სიტყვას ეუბნება დედას: "დედაო, მეწყალვი შენ, რამეთუ ყოველნი შობილნი შენნი წარგიქციენ წინ" და მეც ვკვდებიო.

KvirisPalitra.Geმართა - მარიამი

ანა კომნენოსი, ალექსის ქალიშვილი და ერთ-ერთი პირველი ქალი ისტორიკოსი წერს: "მარიამი იყო მაღალი და ტანადი, როგორც კვიპაროსი, თეთრი, როგორც თოვლი, პირისახე ჰქონდა არცთუ ძალიან მრგვალი, მაგრამ გაზაფხულის ვარდივით ალისფრად გაფურჩქნილი. ახლა თვალების ბრწყინვალებას აღარ იკითხავთ?

ნუთუ ვინმე შეძლებს ამის აღწერას? წამწამები - გრძელი, თვალები - ცისფერი. მხატვრის ხელი ხშირად გადმოგვცემს იმ ყვავილების ნაირფერობას, რომლებითაც გვასაჩუქრებს წლის სხვადასხვა დროს, მაგრამ დედოფლის სილამაზე და მისი მომაჯადოებელი სანდომიანობა აღემატება ფერწერასა და ხელოვნებას.

არც ერთ მოქანდაკეს არ დაუტოვებია ამის  მსგავსი ქანდაკება. ამბობენ, გორგონას თავი ქვებად აქცევდა ხოლმე იმ კაცებს, ვინც მას შეხედავდაო, ხოლო ვინც შემთხვევით დაინახავდა ქართველ დედოფალს, როცა სეირნობდა ან უცაბედად შეხვდებოდა სადმე, საზღვარი არ ჰქონდა მნახველის განცვიფრებას.

ის გაქვავებული რჩებოდა. ასეთი სინატიფე ასოთა და შეხამება მთელისა ნაწილებთან და ნაწილებისა მთელთან მართლაც რომ არავის უნახავს ადამიანის სხეულში. ეს იყო ცოცხალი ქანდაკება, რომელიც ხიბლავდა მშვენიერების მოყვარულთ. ეს იყო თვით ღმერთი, რომელსაც ხორცი შეესხა და ჩვენს დედამიწაზე ჩამოსულა".