სასამართლო... ეკლესიის ეზოში - კვირის პალიტრა

სასამართლო... ეკლესიის ეზოში

ქართული ტრადიციული სამართლის საწყისი ადათობრივი სამართალია. ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერების შემდეგ, ქვეყანას სახელმწიფო საკანონმდებლო სისტემა მოიცავს. ბუნებრივია, ის ადგილობრივ ეთნიკურ ტრადიციულ სამართალს ემყარება. ქვეყნის დასუსტებისა და პოლიტიკურად დაქსაქსვისას კი ცენტრს მოწყვეტილ მხარეებში ზოგჯერ კანონი ადათობრივ სამართალში გადადის.

ეკლესიის სახელით...

ტრადიციული ქართული სამართალი რელიგიური პოსტულატებიდან მომდინარეობს. ფეოდალური ხანის საქართველოში საერო და საეკლესიო სამართალი გვერდიგვერდ არსებობდა. ესა თუ ის საკანონმდებლო აქტი შეიცავდა როგორც საერო, ასევე საეკლესიო ხასიათის დადგენილებებს. სასულიერო შინაარსის ძეგლებს მოქმედი სამართლის ხასიათი ჰქონდა და სჯულის კანონი ქართველთა ყოფის არაერთ საკითხს აწესრიგებდა.

ქართული ტრადიციით, ეკლესია (ჯვარი, ხატი) გახლდათ ის საკრალური ადგილი, სადაც მოქმედებდა ტრადიციული სამართალი და გამოჰქონდათ განაჩენი.

ქართველი მთიელის მოსაზრებით, ჩვეულებითი სამართალი ღვთისგან დაწესებული, ეკლესიისგან ნაკურთხი წესი და ადათია, სამართლის აღმსრულებელი - მედიატორი კი ღვთის რჩეულ კაცად აღიქმება.

სვანური დროშის, ლემის ბუნიკი

ჩვეულებით სამართალს საქართველოს ტრადიციულ ყოფაში ზნეობით გამორჩეული და სამართლის მცოდნე პირები აღასრულებდნენ. სვანეთში მათ მოურავები (მორევები) ერქვათ. "ფშაურ რჯულით" ყოველგვარ საქმეს განიხილავდნენ და გადაწყვეტდნენ თემის მიერ არჩეული ხევისბერები და "რჯულის კაცები", ხევსურეთში ასევე "რჯულის კაცები" და სხვ.

მსაჯულ-მედიატორი, ხალხის რწმენით, "ღვთის კაცია", რადგან "საღვთო საქმეს" - მშვიდობის დამყარებას, მესისხლეობის აღკვეთას ემსახურება. განსაკუთრებით მძიმე საქმის განხილვაში 12 მსაჯული მონაწილეობს და თანამოფიცართა რიცხვიც 12 უნდა იყოს. თანამოფიცართა ეს ძირითადი რაოდენობა (იგი იზრდება 24-მდე ან მცირდება 6-მდე) დამახასიათებელი იყო დასავლეთ ევროპის ქვეყნებისთვისაც. ამ მხრივ გასაზიარებელია მეცნიერთა ვარაუდი, რომ იგი დაკავშირებულია ქრისტიანულ სწავლებასთან, სახარების გადმოცემებთან, ქრისტეს 12 მოციქულთან.

ქვეყნის ერთიანობის დაშლისთანავე, ქართველი მთიელები იწყებენ განსაკუთრებულ ზრუნვას ტრადიციული მართლწესრიგის შენარჩუნებისათვის. მაგალითად, სვანეთის საისტორიო დოკუმენტებით (XIV-XVII სს.) ცნობილი ხდება, რომ "ერთობილი სვანეთის ხევის" საბუთები - "დაწერილები", "ქვეყნის სამგრობლები" ქართული საეკლესიო და საერო სამართლის ნორმების განმტკიცებისა და მართლწესრიგის დამყარებისკენაა მიმართული. "სვანეთის ხევისათვის" რელიგია წარმოადგენს ქართული ტრადიციული ცხოვრების წესის შენარჩუნების უმთავრეს მექანიზმს.

სამართლებრივი ხასიათის საბუთების შემდგენელი "სვანეთის ერთობილი ხევი" ("უზედაესიც და უქვედაესიც", "ვარგიც და გლეხიც") - საკანონმდებლო აქტების აღსრულების გარანტად დასჯის იმ თავზარდამცემ მექანიზმს მიიჩნევს, რაც ეკლესიიდან განკვეთაში მდგომარეობდა.

"დაწერილები" ანუ "განაჩენები" საეკლესიო წიგნებს შორის ინახებოდა ან ამ წიგნების თავისუფალ არშიებზე იწერებოდა, რითაც "აქტებს" უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა – ეს "აქტები" უკვე ეკლესიისგან "დამოწმებულად" მიიჩნეოდა და მიღებული გადაწყვეტილებაც, ცხადია, უპირობოდ აღსრულდებოდა. უფრო გვიან კი ქაღალდის დეფიციტის შედეგად გაჩნდა ხეზე ამოკვეთილი "დაწერილებიც".

რელიგიური მუხტი მძაფრად იკვეთება ხევსურულ სამართალშიც ("რჯული"). აქაც, ისევე როგორც სვანეთში, ცოდვაბრალეულობის საკითხები ერთმანეთისგან განუყოფელია. "ფშაურ რჯულითაც" რელიგიური მსოფლხედვით განიხილებოდა როგორც წმინდა სამართლებრივი ხასიათის პრობლემები, ასევე, საზოგადოებრივი ყოფის სხვა საკითხებიც. ხევში ბოლო დრომდე შემოინახა "საბჭეო" გერგეტის სამების ეკლესიასთან. აქ განიხილებოდა ხევის საზოგადოებრივი ყოფისა თუ კერძო დანაშაულთა ესა თუ ის მხარე. "თემის კაცებს" - ავტორიტეტულთ და სამართლის მცოდნეთ საბჭეოში გამოჰქონდათ განაჩენი, რომელიც მოდავე მხარეებს უნდა შეესრულებინა.

ფიცის ძალა

ტრადიციული სამართლის აღსრულების გარანტი ეკლესია (ჯვარ-ხატი) და იქ აღვლენილი ფიცი იყო. ანუ სამართლის წარმოება, პროცესი, განაჩენის გამოტანა და აღსრულება ეკლესიის სახელით ხდებოდა.

კანონიკური სამართლის ნორმების გავლენა ნათლად ჩანს ჩვეულებითი სამართლის აღსრულების პროცესშიც და მის აღმსრულებელთა შორისაც: ამ მხრივ, აღსანიშნავია სვანეთში არსებული ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ყოველი სადავო საქმე ამჟამადაც ეკლესიასთან ან მის ეზოში განიხილება. "განაჩენსაც" იქვე აცხადებენ. განაჩენის აღსრულების გარანტად გვევლინება ფიცი და შესაბამისი "დაწერილი", რომელსაც იმავე ეკლესიაში ინახავენ.

ქართულ ჩვეულებით სამართალში შემონახულია ფიცის ინსტიტუტი. ფიცი, როგორც დამამტკიცებელი საბუთი, ქართული სამართლისთვის უძველესი დროიდანაა ცნობილი. ფეოდალურ საქართველოში ხშირად იფიცებდნენ როგორც სამოქალაქო დავებისას, ასევე სისხლის სამართლის საქმეებზე, მათ შორის, მკვლელობისას, თუკი სხვა მტკიცებულება არ არსებობდა. ფიცი ძირითადად ეკისრებოდა მოპასუხეს, ბრალდებულს; ქონებრივი დავისას – იმ მხარეს, რომელიც ფაქტობრივად ფლობდა სადავო ქონებას.

ფიცის დანიშვნის საკითხს სასამართლო წყვეტდა და გადაწყვეტილებას "ფიცის განაჩენი" ერქვა. სვანურად ფიცს "ნაბან"-ი ჰქვია. ტერმინიც ძველქართულია. მომდინარეობს "ნაბან"-იდან, რაც ნაკურთხ წყალში ხატის ნაბანი წყლით ფიცის დადებას გულისხმობდა. ძველი ქართული სამართალი ცრუ ფიცს უმძიმეს დანაშაულად მიიჩნევდა: "ცრუდ მფიცავი ათ წელ უზიარებელ იყოს: ორ წელ შესტიროდის, სამ წელ მსმნელთა თანა იყოს, ოთხ წელ დავრდომით აღასრულოს, ერთ წელ თანა დადგეს და მერმე ღირს იქმნას ზიარებისა" - ვკითხულობთ ძველ ქართულ სამართლის წიგნში. ცრუ მოფიცარი და ცრუ მოწმე ერთნაირ სასჯელს იმსახურებდნენ.

ფიცს მნიშვნელოვანი ძალა ენიჭებოდა საქართველოს ყველა მხარეში: მაგალითად, ფშავის ჩვეულებითი სამართლით, უმნიშვნელოვანეს მტკიცებულებად ფიცი მიიჩნეოდა, არსებობდა "თანამოფიცართა" ინსტიტუტიც. დაფიცება ხატში ხდებოდა. აუცილებელი იყო სანთელი, საკლავი და სასმელი. თუ ეჭვი ჰქონდათ ვინმეზე, ბოროტება ჩაიდინაო, იგი ხატში მიდიოდა, მიიყვანდა საკლავს, მიიტანდა სანთელსა და სასმელს. ჯერ ხევისბერი იტყოდა: "ის, რასაც შენ გაბრალებენ თუ მართალია, წყეული და შეჩვენებული იყავიო". ის კაცი "ამინ", "ამინ" - იძახდა.

მერე თვითონ იტყოდა: "თუ ამის ჩამდენი ვიყო, მოიშალოს ჩემი გვარი და სახსენებელი". ამ დროს ხევისბერი ჩააქრობდა სანთელს და დააქცევდა თასებს, ხოლო საკლავს თავს სჭრიდნენ. თუშეთში დამნაშავის გამოსატეხად მის ნათესავებს ხატში აფიცებდნენ, ქურდს შვიდმაგად აზღვევინებდნენ ნაქურდალს; ლეჩხუმშიც გამოიყენებოდა ხატზე დაფიცება, დამნაშავეს ხატზე გადაცემით გამოტეხდნენ; რაჭის ჩვეულებითი სამართლით, მედიატორები საქმის განხილვის დაწყების წინ დებდნენ ფიცს ნიშნად იმისა, რომ საქმეს სამართლიანად გადაწყვეტდნენ; გურიის ჩვეულებითი სამართლით, სასამართლო მტკიცებულებად ფიცი ითვლებოდა, სცოდნიათ ხატზე გადაცემაც ("გადაჯვარვა").

იმერეთშიც უმნიშვნელოვანეს სასამართლო მტკიცებულებად ფიცი ითვლებოდა. ფიცს დებდნენ ეკლესიებში მღვდლებისა და მოწმეების თანდასწრებით. მიწაზე დავის დროს კი ადგილზე იფიცებდა ის, ვინც მიწას იჩემებდა. არსებულა ე. წ. "ცოდვის მოკიდების", "ცოდვის აღების" წესი: დამფიცებელი სადავო მიწაზე დადგებოდა, მოდავეს ზურგზე მოიკიდებდა და იტყოდა: "შენი ცოდვა მქონდეს, თუ სამანი აქ არ ყოფილიყოს", ან დამფიცებელი მოდავეს ზურგზე მოიკიდებდა და ეკლესიას სამჯერ შემოუვლიდა, თან იფიცებდა (მსგავსი წესი სვანეთშიც დასტურდება). დამნაშავეს გამოტეხდნენ "ხატზე გადაცემით".

"სისხლის სამართალი" ძველქართულად

ქართული ჩვეულებითი სამართლის მთავარი მიზანი სისხლის აღების ადათის წინააღმდეგ ბრძოლაში გამოიხატებოდა. ტრადიციული სამართლის ძალით, მკვლელის საზოგადოებრივი სტატუსი დანაშაულის ჩადენისთანავე მკვეთრად უარესდებოდა, მისი სოციალური და სულიერი უფლებები მყისვე იზღუდებოდა.

მაგალითად, სვანეთში მკვლელი ორ კაცთანაც არ უნდა გამოჩენილიყო, მხოლოდ ერთ ადამიანთან ჰქონდა დალაპარაკების უფლება, მკვლელს ასევე, კატეგორიულად ეკრძალებოდა ეკლესიასთან მიახლოებაც კი, არათუ დღესასწაულებში მონაწილეობა. იგი ვერ მივიდოდა ქორწილში, ვერ დაესწრებოდა მიცვალებულისთვის წესის აგების რიტუალს, ანუ თემი ამ საშუალებებითაც ებრძოდა სისხლის აღების ადათს.

თემის ანუ ხატის ღალატის უმძიმესი დანაშაულის შემდეგ მთავარ დანაშაულად ფშავში მკვლელობა ითვლებოდა. მკვლელს "მამკლავს", "ცოდვიანს" ეძახდნენ. მათი აზრით, მკვლელს ცოდვა საიქიოშიც მიჰყვებოდა, მას "მკვდრის მზიდავს" ეძახდნენ, რადგან ხალხის წარმოდგენით, მკვლელი მოკლულს საიქიოში ზურგით ატარებს. მკვლელის საზოგადოებრივი პრესტიჟი მკვეთრად ეცემოდა, იგი იძულებით გადაიხვეწებოდა სხვა თემში.

უწყვეტ სისხლის ღვრას თემი აქტიურად უპირისპირდებოდა. ცდილობდა მოსისხლეთა შერიგებას. საზოგადოება ებრძოდა სისხლის აღების ჩვეულებას. ფშაური მასალით, "ნიკო წიკლაურმა მოკლა ივანე ბოსლიაშვილი... მკვლელი... ასახლდა და გაეცალა სოფელს... მოკლულის ბიძაშვილებსა და ერთ-ერთ ძმას განუზრახავთ თავსისხლი აეღოთ მკვლელზე, სათანადო თადარიგსაც შესდგომიან. ეს ცნობილი გამხდარა მოკლულის დედისთვის.

მან შეყარა თავისი ვაჟი და ბიძაშვილები, მოიხადა მანდილი, დადო მათ წინ და თქვა: "ჩემი თხოვნაა, ნუ მოჰკლავთ მკვლელს, ცოდვიანის ცოდვას ნუ დაიდებთ. იგი ისე მოკვდეს, თავისი მიწა არ ეღირსოს". რა თქმა უნდა, შვილი და ბიძაშვილები შეწუხდნენ, მაგრამ სხვა რა ძალა იყო, დაემორჩილნენ დედის თხოვნას".

თუშეთის ჩვეულებითი სამართლით, ზოგ შემთხვევაში სისხლის გამოსყიდვა და ამით შერიგებაც შესაძლებელი იყო. სისხლის შეფასებასა და საზღაურის რაოდენობას თუშეთში ხევისბერები და გვარის უხუცესები აკანონებდნენ. მსაჯულთა ეს კრებული "საბჭეოში" სხდებოდა და იქ თათბირობდა. მკვლელი ისჯებოდა თემიდან გახიზვნით.

იგი, ამავე დროს, სინანულის ნიშნად თმა-წვერს მოუშვებდა და თავშიშველი დადიოდა. დადგენილი დროის გასვლის შემდეგ, თემი მას შეიწყალებდა და მოკლულის ოჯახიც შეირიგებდა, თუმცა სისხლის საზღაურის აღება აქ სირცხვილად ითვლებოდა. შემრიგებელი ხევისბერი იყო. იგი აცხადებდა ბჭეების გადაწყვეტილებას "სისხლის გარიგების" თაობაზე. თუკი ქადაგი გამოაცხადებდა, ლაშარის ჯვარი ბრძანებს, დამნაშავეს სისხლის საფასური არ გადახდესო, იგი საფასურისგან თავისუფლდებოდა, მაგრამ ხატს მაინც მიართმევდა ლუდით სავსე ქვაბს, ხარსა და ცხვარს.

ქართულ საკანონმდებლო ძეგლებში აღნუსხულია და საქართველოს ტრადიციულ ყოფაში შემონახულია "შეხვეწნის" ჩვეულება. შეხვეწნა მონანიებითი ხასიათის სასჯელია. ეკლესია-მონასტრის წინაშე დანაშაულის ჩამდენი "ხარითა და ერთითა საპალნითა პურ-ღვინითა ეკლესიას შემოიხუეწებოდეს და მაშინღა გაიბრჭობოდენ". მონასტერი ორჯერ იღებდა დამნაშავისგან საზღაურს: ჯერ "შეხვეწნისას" - მონანიებითს, შემდეგ კი – საუპატიოს.

ნაეკლესიარი ეცერში, სადაც იმართებოდა სადავო საქმეების განხილვა

ცნობილია, რომ ფეოდალურ საქართველოში მკაცრად ისჯებოდა საეკლესიო ქონების ხელყოფა. მოპარული შვიდმაგად უნდა ანაზღაურებულიყო და დამნაშავეს "საუპატიო" სასჯელიც მოეხადა: ".თუ ვინ იპაროს, შვიდ ნაწილად ეზღვიოს და მონასტრისაი უპატიობაი დაებრჭობოდეს". საუპატიოს რაოდენობას კი სასამართლო განსაზღვრავდა.

ცნობილია, ეკლესია განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებდა ზნეობრივი ნორმების დაცულობაზე. ამ მხრივ უმნიშვნელოვანესი იყო ნათესაობის (ხორციელი, სულიერი) დაცვის საკითხი. ქრისტიანობამ სისხლისმიერ ნათესაობას დაუმატა სულიერი ნათესაობა – ნათელ-მირონი. საქართველოში მტკიცედ იცავენ სისხლისმიერ ნათესაობასაც და ნათელ-მირონსაც. ნათესაობის წამბილწველი მთელი საზოგადოების სიძულვილს იწვევს. იგი მოიკვეთება გვარიდან და სოფლიდან, აძევებენ თემიდან, ხშირად კი საქართველოს ფარგლებს გარეთაც.

საქართველოს მთიანეთის ტრადიციულმა ყოფამ შემოგვინახა ეკლესია-მონასტრის "შეუვალობის" წესის ის დანაშრევიც, რომელიც გულისხმობდა ჩვეულებას, რომ ეკლესიას ჰქონდა თავშესაფრის მიცემის უფლება.

თემი აკონტროლებდა არა მხოლოდ სოციალურ და სულიერ, არამედ სამეურნეო ყოფასაც. მკაცრად იყო დაცული კვირის უქმე. თემი ფხიზლად ადევნებდა თვალყურს მეთემეთა ცხოვრებას. ტრადიციული ნორმებიდან ყოველი გადახვევა ისჯებოდა, რადგან მამაპაპურ ფასეულობათა უარყოფა ღვთისგან დაწესებული "წესების" უარყოფად აღიქმებოდა, რასაც, ხალხური რწმენით, ღვთის უთუო რისხვა უნდა მოჰყოლოდა, გამოვლენილი სტიქიური უბედურებებისა და ეპიდემიების სახით. ჩვეულებითი სამართლით რეგულირდებოდა ყოველდღიური ყოფაც კი, არათუ ზოგადი ქცევის ნორმები.

ქართული ჩვეულებითი სამართლის სიცოცხლისუნარიანობას ასულდგმულებს მისი მომდინარეობა ძველქართული კანონმდებლობიდან, რომელშიც საერო და საეკლესიო სამართალი თანაარსებობდა. სწორედ რელიგია იყო ქართველთა თვითშეგნების, ზნე-ჩვეულებების ჩამომყალიბებელი და სამართლებრივი მარეგულირებელი მექანიზმი საუკუნეთა განმავლობაში.

როზეტა გუჯეჯიანი

ჟურნალი "ისტორიანი",#3