ბრძოლა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიისთვის
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, ლეონიდის (ოქროპირიძე) ცხოვრებიდან
ოქროპირიძეების გვარი უძველესი საცხოვრისით – დისევით (პატარა ლიახვის ხეობა, ამჟამად ოკუპირებული და განადგურებული) უფლისა და სამშობლოსთვის კეთილმსახურების გამო, ძველთაგანვეა შეწირული სვეტიცხოველს. XI საუკუნის დასაწყისის მელქისედეკ I კათოლიკოსის ცნობილი სიგელის მიხედვით, კულბითი (მკვლევრების, გრ. ზარდიაშვილისა და გ. ბედოშვილის ცნობით, კულბითი დისევის უძველესი სახელწოდებაა) მცხეთის საყდრის კუთვნილებაა. დისევისა და ოქროპირიძეების დედაეკლესიისადმი შეწირულობა შემდგომ ეპოქებშიც არაერთი დოკუმენტითაა დამოწმებული. "ჩვენთვის ეკლესია იყო დედაცა და აღმზრდელიც", – წერდა ცნობილი სასულიერო მოღვაწე, დეკანოზი იროდიონ ოქროპირიძე. უდავოდ ამ ფაქტორით არის განპირობებული ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში ამ საგვარეულოს წარმომადგენელთა სიჭარბე.
დისევ-კულბითის კურთხეულ მიწაზე დაიბადა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდი (ერისკაცობაში ლონგინოზ ოქროპირიძე – 1861-1921). ოჯახურმა გარემოცვამ, განსაკუთრებით ბიძის, ალექსანდრე ეპისკოპოსის მზრუნველობამ, პატარა ლონგინოზი ყმაწვილობიდანვე აზიარა უფლისა და სამშობლოს სიყვარულს. მას ჯერ კიდევ ჭაბუკობაში დაუდვია აღთქმა ბერობისა. თბილისისა და სტავროპოლის სასულიერო სემინარიების წარჩინებით დასრულების შემდეგ, სწავლა კიევის სასულიერო აკადემიაში განაგრძო, რომელიც 1887 წელს დაამთავრა ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით.
აკადემიაში სწავლის დროს ლონგინოზი მონაზვნად აღიკვეცა. მან ბიძისგან შეიტყო, რომ სასულიერო უწყება სამისიონერო მოღვაწეობისთვის ამზადებდა. ახალგაზრდა ბერ-მონაზონმა კრძალვით მიიღო ეს ცნობა, რადგან ღვთის ნებად მიიჩნია. ქრისტიანობის გავრცელებას იგი წმიდათაწმიდად თვლიდა. მისი აზრით, მისიონერები მაღალი ზნეობითა და სწავლით აღჭურვილი და აუცილებლად ქართველები უნდა ყოფილიყვნენ, – რუსებმა არც ენა იციან და თავისი დამპყრობლური ქცევებით აფრთხობენ ხალხსო.
სამშობლოში დაბრუნებისთანავე მოძღვარი დაინიშნა "კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების" სკოლების ინსპექტორად. მის სამისიონერო მოღვაწეობას ფასდაუდებელი მნიშვნელობა ჰქონდა შიდა ქართლის მთიანეთის, თუშ-ფშავ-ხევსურეთ-მთიულეთის, საინგილოს, წალკა-ახალციხის მოსახლეობისა და ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხების ეროვნულ-სარწმუნოებრივი გათვითცნობიერების საქმისთვის. "ივერიის" (1898, #90) ცნობით, იგი თვეობით "სცხოვრობს მთებში, სადაც ჰქადაგებს და არიგებს ხალხს... მას შეხვდებით თერგის ოლქში, აფხაზეთში, ინგილოებში, ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებში..." (ა. ნატროშვილის ვრცელი წერილიდან "ყოვლად სამღვდელო ლეონიდი, ეპისკოპოსი გორისა, ვიკარი საქართველოს ქართლ-კახეთის ეპარქიისა"). მან დაარწმუნა მთიელები განათლების აუცილებლობაში. თითქმის ყველგან დააარსა სკოლა, სადაც ხშირად თვითონ სცდიდა მოსწავლეებს. თავისი ხარჯით იწვევდა პედაგოგებს.
"აღადგინა ტაძარნი და მონასტერნი აოხრებულნი". ჩრდილოელი ოსები ოცდაათი წლის შემდეგაც მადლიერებით იხსენებდნენ მის სახელს: "მისიონერმა ლეონიდმა ოქროპირიძემ არდონში სემინარია დაგვიარსა... იმან ჩვენ და ჩვენი შვილები გაგვანათლა და დაგვაყენა ქრისტიანობის გზაზე". იგი "მოციქულებრივი თავგანწირულობით დადიოდა სოფლიდან სოფლად, კლდე-ღრეებში მსხდომარე ერთა უქადაგებდა ქართულის ენით სახარების დიდს სწავლასა" (ი. ნებოძირელი). ბიძისადმი მიწერილ წერილში იგი აღნიშნავდა: "შემოვიარე ოსეთი და ახლა ჩამოვედი გორში ახალციხეში გასამგზავრებლად... ისეთი ავი დარი იყო, პატრონი ოთხფეხასაც არ გამოუშვებდა კარზედ". მოძღვარმა უდიდესი სიყვარული დაიმსახურა მრევლში. მისი ქადაგებით მოხიბლულ უსინათლო მთიელ კაცს, სანდრო გიგაურს უთქვამს: "ნეტავი როგორც მისმა სიტყვებმა დაგვატკბო, ისე მაგის სახის დანახვა შევიძლო და მერე თუნდა მოვმკვდარიყავიო..." ("ივერია", 1898, #90).
განმანათლებელი მუსლიმან ქართველთა
განსაკუთრებულია მომავალი პატრიარქის როლი მშობლიურ ენა- და რწმენადავიწყებულ ინგილოთა მამა-პაპის რჯულზე მოქცევის საქმეში. მისი უშუალო ძალისხმევით აიგო ქურმუხის წმინდა გიორგისა და თასმალოს ეკლესიები, დაარსდა ქალთა და ვაჟთა სკოლები. ახალგაზრდა მოძღვრის მიზანმიმართულმა მოღვაწეობამ შეაშფოთა ბეგები და მოლები. ამ უკანასკნელებს საჯარო პაექრობაში განათლებულმა მღვდელ-მონაზონმა არაერთხელ დაუმტკიცა მართლმადიდებლობის, როგორც ჭეშმარიტი სარწმუნოების ერთადერთობა.
მისიონერი მღვდლის, იროდიონ ოქროპირიძის მოგონებით, მხოლოდ ერთ სოფელში ამ ფაქტს 13 მუსლიმი ინგილო ოჯახის გაქრისტიანება მოჰყვა. ამის გამო ლეკებს მათი ამოწყვეტა განუზრახავთ. ცხადია, მოძღვარი დიდი საფრთხის ქვეშ იყო. მუსლიმი ქართველების მკაცრ გაფრთხილებას – ხელი აეღო ინგილოთა გაქრისტიანებაზე და შინ წასვლით მშობლები გაეხარებინა, პასუხობდა: "რა გამახარებს ძმებო, ოდეს თქვენ ჰღალატობთ თქვენთა მამა-პაპათა რჯულს, ანდერძს"... მიუხედავად მუქარისა, 1892 წლის თითქმის მთელი გაზაფხული ბერ-მონაზონმა სოფელ თასმალოში გაატარა "ერთ ვიწრო, კომლიან და ცივ ოთახში, ულოგინოდ და თითქმის უსაჭმელოდ..." ("ივერია", 1894, #237). მანამდე იყო იქ, სანამ განმდგარი ინგილოები არ დაუბრუნა მართლმადიდებლობას. მამა ლეონიდი იმპერიის მესვეურებს მოუწოდებდა, დაეხურათ მეჩეთებთან არსებული სკოლები, რომლებიც სრული ისლამიზაციის საფრთხეს ქმნიდა ინგილოების, ასევე სამცხისა და აჭარის ქართველებისთვის. მიუთითებდა, რომ ამ საკითხის მოუგვარებლობა მეტად დააზიანებდა თავად რუსეთის ინტერესებს.
ბერ-მონაზონის მუდმივი ზრუნვის საგანი იყო ქობულეთ-ბათუმის მხარე. ქართველ მოღვაწეებს სთხოვდა, "ქობულეთში აენთოთ ქრისტიანობისა და მწიგნობრობის ლამპარი". მისი მეცადინეობით არაერთი მუსლიმანი ბავშვი ჩაირიცხა თბილისის ქართულ გიმნაზიაში. ქართული პრესა აღფრთოვანებულ წერილებს უძღვნიდა უშიშარ მისიონერს. წმინდა ილია მართალი დიდ ღვაწლად უთვლიდა ალექსანდრე ეპისკოპოსს "იმისთანა შვილის გაზრდას, როგორიც ახლად ნაკურთხი ლეონიდია. იგი განძია და შევხარით სასოებითა და იმედით..." მანვე უწინასწარმეტყველა "დიდი და ეკლიანი გზა... გზა თავის გაწირვისა, წამებისა".
ბრძოლა ავტოკეფალიისთვის
ალექსანდრე ეპისკოპოსის, მისგან გაზრდილ-დამოძღვრილი ლეონიდისა და მოწინავე ქართველთა მიერ ფართოდ გაშლილი სამისიონერო-საგანმანათლებლო მოღვაწეობა საფუძველი იყო 900-იანი წლების დასაწყისის ავტოკეფალიური მოძრაობისა, რომლის სულის ჩამდგმელი, წმინდა კირიონთან ერთად, ეპისკოპოსი ლეონიდი იყო. ავტოკეფალიისთვის ბრძოლა და მისი მოპოვება უწმინდესი ლეონიდის მოღვაწეობის გვირგვინია.
სწორედ იმერეთის ეპარქია იყო პირველი, რომელმაც 1905 წლის მარტში პეტიცია გაუგზავნა უმაღლეს ხელისუფლებას ავტოკეფალიის მოთხოვნით. იმავე თვესა და მაისის ბოლოს მისი ინიციატივით, იმავე მოთხოვნით, ორგზის შეიკრიბა ქართველი სამღვდელოება, რომელსაც ცემა-ტყეპითა და რეპრესიებით უპასუხა ხელისუფლებამ. ქართველთა მოთხოვნებმა უფრო მწვავე ფორმები მიიღო. უწმინდესმა სინოდმა გამოსავალი სამიტროპოლიტო ოლქების დაარსებაში დაინახა. საქართველოს ეკლესია მოისაზრებოდა კავკასიის სამიტროპოლიტოს შემადგენლობაში.
ეპისკოპოსმა ლეონიდმა ქართველ მღვდელმთავართაგან პირველმა, გაბედული და დასაბუთებული, უარყოფითი პასუხი წარუდგინა სინოდს ამ განზრახვის შესახებ. მან ეპისკოპოსებთან – გიორგისა (ალადაშვილი) და პეტრესთან (კონჭოშვილი) ერთად ულტიმატუმის სახით განუცხადა ეგზარქოსს: "თუ ავტოკეფალიური მართვა-გამგეობა არ მიენიჭება საქართველოს ეკლესიას 14 იანვრამდე, თვითონ აღადგენს ავტოკეფალიასო". 1905 წლის შემოდგომით ეპისკოპოსი ლეონიდი სინოდში შეტანილი ვრცელი მოხსენებით კვლავ ასაბუთებდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აუცილებლობას. ეს მოხსენება დაედო საფუძვლად მღვდელმთავრის უშუალო მონაწილეობით 9-17 დეკემბერს თბილისში გამართულ საქართველოს სამღვდელოების ყრილობის მიერ მიღებულ უმნიშვნელოვანეს დოკუმენტს – "საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის პროექტს", რომელშიც წარმოდგენილი იყო საქართველოს ეკლესიის მოწყობის პრინციპები. თავის მხრივ, იგი იქცა საფუძვლად 1917 წელს გამოცხადებული ავტოკეფალიისა.
ქართველი სამღვდელოების პრინციპულმა ბრძოლამ რუსეთის ხელისუფლება აიძულა, განსაზღვრული ნაბიჯები გადაედგა. 1906 წლის იანვარში ქართული ეკლესიის საკითხებზე სინოდში სათათბიროდ მიიწვიეს ეპისკოპოსები კირიონი და ლეონიდი. "ამისთანა დიდი საქმის გაძღოლა ჩვენ ორთა გვხვდა და დაგვაწვა კისერზედ", – წერდა წმინდა კირიონი. 17 იანვრის სხდომაზე ეპისკოპოსმა ლეონიდმა კატეგორიულად განუცხადა უწმიდეს სინოდს, რომ ავტოკეფალიის შესახებ "დასკვნა ერისა და სამღვდელოებისა საბოლოოა, მეტად მტკიცეა და ვერაგვარი მოსაზრება ვერ შეაცვლევინებს მათ ამ რწმენას". მეორე სხდომაზე ლეონიდის მოხსენებას საქართველოში ეგზარქოსების მანკიერი მოღვაწეობის შესახებ მეტად აუღელვებია რუსი იერარქები, განსაკუთრებით ეგზარქოსი ნიკოლოზი.
მან ვერაფერი დაუპირისპირა მართალ სიტყვას და აუგად მოიხსენია ქართველი წმინდანები. "ლეონიდმა მიაძახა: "არ იცით, რას ამბობთ, ილარიონ ქართველი, დოდო, პეტრე... სულ ქართველი ბერები იყვნენ. ეხლაც საქართველო მოფენილია მღვდელმთავართა და მონაზონთა განუხრწნელი გვამებით". ეპისკოპოს კირიონის თქმით, "კამათმა მეტად მწვავე ხასიათი მიიღო". სიტუაციის განსამუხტავად მიტროპოლიტ ანტონს ეგზარქოსისა და სხვა ჩინოვნიკებისთვის ბოდიში მოუხდევინებია ქართველი ეპისკოპოსების წინაშე ("პატარა გაზეთი", 1906, #23). სიმართლით სავსე მოხსენებებმა აიძულა რუსი მიტროპოლიტი, ეთქვა: "არავითარი ეჭვი არ არის ავტოკეფალიის კანონიკურობაზეო". ეპისკოპოს ლეონიდის შეუვალი პოზიციის გამო ხელისუფლება მის დასჯას აპირებდა – შორეული სოლოვეცკის მონასტერში გზავნიდნენ. "ჩვენი სამშობლოში დაბრუნება ბეწვზე ჰკიდია", – იწერებოდნენ პეტერბურგიდან.
ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხის განხილვა გაგრძელდა რუსეთის საეკლესიო კრების წინარე თათბირზე. იგი უშუალოდ განიხილებოდა მეორე განყოფილების სხდომებზე 2 ივნისიდან 5 დეკემბრის ჩათვლით. სხდომების უმეტესი ნაწილი კვლავ ეპისკოპოს ლეონიდის იანვრის მოხსენებას დაეთმო. ქართველი მღვდელმთავრები მოითხოვდნენ უწმიდეს სინოდს უკანონოდ ეცნო 1811 წელს ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების აქტი. მათ სრული სისავსით დაუმტკიცეს მოწინააღმდეგეთ ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალიის კანონიკურობა.
თათბირის მონაწილეთა ნაწილმა აღიარა ეს სიმართლე, მაგრამ იმპერიის მესვეურნი სხვაგვარად სჯიდნენ. 1906 წლის 11 აგვისტოს ბრძანებულობით იმპერატორმა საკითხის განხილვა მომავალ საეკლესიო კრებას გადაულოცა. მიუხედავად მთავარი მიზნის მიუღწევლობისა, 1905-1907 წლების მოვლენებმა, ქართველი ეპისკოპოსების თავდადებულმა ბრძოლამ ქართულ ეკლესიას დიდი მორალურ-ზნეობრივი გამარჯვება და ავტორიტეტი მოუპოვა.
ეპისკოპოსი ლეონიდი მკაცრად ამხელდა სინოდის მოხელეთაგან მოსყიდულ ქართველ სასულიერო პირებს, რომელნიც რუსულ პრესაში წერდნენ, არ გვინდა ავტოკეფალიაო. "მას აშინებენ, ატყუებენ... ამაზე მეტად სამღვდელოების გალანძღვა წარმოუდგენელია". მან მოუწოდა სასულიერო პირებს, "თანახმად მათი სვინდისისა, დააფიქსირონ, რომ მტკიცედ მოითხოვენ სამშობლო ეკლესიის ავტოკეფალიას". ამ მოწოდების კვალდაკვალ პრესაში ზედიზედ ქვეყნდებოდა სასულიერო პირთა კრებების ოქმები, სადაც ერთხმად ითხოვდნენ ეკლესიის თავისუფლებას. ზოგიერთი ქართველი მოღვაწე ეროვნული ნიშნით ავტოკეფალიას მოითხოვდა. ეპისკოპოსმა ლეონიდმა მკაცრად მიუთითა: "ეკლესია ჰგმობს, როდესაც მის სამწყსოს საზღვრავენ ეროვნების მიხედვით".
მისი აზრით, ეს იყო ვოსტორგოვის მიზანიც. ამ ნაბიჯით "ჩვენი ეკლესიის გამგეს გვერდში ამოუდგება მართლმადიდებელ რუსთა დამოუკიდებელი უფროსი... განა მაშინვე არ მოუშვებენ ჩვენსკენ გადმოსახლების მსურველებს?.. ქართული ეკკლესიის ტერიტორიაზედ გამოკვარახჭინება და სოლივით შეგდება რუსული ეპარქიისა, იქნება სრული უკუღმართობა". ეპისკოპოსის ფორმულირებით "ავტოკეფალიურ ეკლესიას უნდა ამკობდეს სრული მოძღვრებითი ზიარობა მსოფლიო ეკლესიასთან. უნდა ჰქონდეს საკუთარი ტერიტორია, სამწყსო, შემდგარი მისს ტერიტორიაზე მოსახლე ერთმორწმუნე ხალხებისგან, განურჩევლად მათი ეროვნებისა. მმართველი მისი უნდა იყოს თავისუფალი გამგე მისადმი ჩაბარებული ეკკლესიისა".
სინოდის სხდომების შემდეგ დაიწყო ლეონიდის დევნა. 1908 წელს იმერეთის ეპარქიაში მოეწყო უმკაცრესი რევიზია, რომელიც მხოლოდ ლეონიდის მართვა-გამგეობის ხანას შეეხო. ეს ეპისკოპოსთან ანგარიშსწორება იყო. იგი ჩამოაცილეს იმერეთის სამწყსოს, შიომღვიმის წინამძღვრობას და გადაიყვანეს გურია-სამეგრელოს ეპარქიაში. დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე პატრიარქ ლეონიდისადმი მიძღვნილ სიტყვაში წერდა: "პეტრეს ქალაქში ცხადად დაინახეს შენი შეუდრეკელობა და სოლოვეცკის მონასტერში დატუსაღებით დაგემუქრნენ, მაგრამ ამითაც რომ ვერ შეგაშინეს, იმერეთიდან ოდიშში გაგისტუმრეს. ნუთუ ეს დიდების შარავანდედი არ ჰფარავს შენს ტანჯვის გვირგვინსა და არა ჰკურნებს ეკლისაგან მოყენებულ იარებსა?"
მღვდელმთავარს ასეთ პირობებშიც არ შეუწყვეტია ბრძოლა ავტოკეფალიისთვის. "ცეცხლი მაყვლის ბუჩქსაც ეკიდა, მაგრამ არ დამწვარა", – წერდა იგი. სასულიერო პირებს სთხოვდა, გაერკვიათ მრევლი ავტოკეფალიის არსში, არ გადაჰყოლოდნენ "ეგზარქოსთან ერთად კამედიურ წირვა-ლოცვას". მისმა და ეპისკოპოს კირიონის პრინციპულმა ბრძოლამ შვა 1917 წლის 12 (25) მარტის ისტორიული აქტი. სიმბოლურია, რომ უფალმა სწორედ მას, დიდ ქართველ მეფე-კათოლიკოსთაგან სვეტიცხოველს შეწირული სოფლისა და გვარის შვილს არგუნა წილად, სვეტიცხოვლის ამბიონიდან ემცნო ერისთვის ქართული ეკლესიის გათავისუფლება. შეიქმნა საქართველოს ეკლესიის მმართველობის დროებითი კომიტეტი, რომლის მმართველადაც გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდი აირჩიეს.
12 მარტიდან 9 სექტემბრამდე პერიოდი იყო რთული მოლაპარაკებების ხანა დროებითი მთავრობის სხვადასხვა უწყებებთან, რომლებშიც "მხნე ლეონიდი იდგა მტკიცედ და არაფრის დათმობას არ აპირებდა" (მოსე ჯანაშვილი). იგი კატეგორიულად შეეწინააღმდეგა პეტერბურგიდან მომავალ იდეას ეროვნული ავტოკეფალიისა, რომელიც როგორც მავნე, ჯერ კიდევ 1906 წელს უარყო.
პროფესორ სერგო ვარდოსანიძის შეფასებით, "მიტროპოლიტმა ლეონიდმა უდიდესი როლი შეასრულა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის დროებითი მმართველობის საქმიანობაში. მისმა დიდმა მცდელობამ სამართლებრივად განამტკიცა გამოცხადებული ავტოკეფალია. საქმე მიიყვანა თვითდამწყსვისთვის უმთავრეს – კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევნებამდე.
უწმინდესი და უნეტარესი პატრიარქის, წმინდა კირიონ II-ის ტრაგიკული გარდაცვალების შემდეგ იგი ჯერ კათოლიკოს-პატრიარქის მოვალეობის შემსრულებელი, 1919 წლის 23 თებერვლიდან კი – სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქია. მისი პატრიარქად კურთხევა ეროვნული ძალების ზეიმად იქცა. უმრავლესობა ერთხმად მიიჩნევდა, რომ პატრიარქი ლეონიდი "სახელოვნად გაუძღვებოდა მის და მიბარებულ მშვენიერ სამწყსოს".
უწმინდეს პატრიარქის ღვაწლი ასე შეამკო სამშობლოსთვის თავშეწირულმა პოეტმა მიხა ხელაშვილმა:
"ვიკადნიერეთ მოწერად გახარებულთა გულითა...
გავბედეთ, გავკადნიერდით სამშობლოს სიყვარულითა...
თქვენ – უწმიდესსა მოგმართეთ სასოებითა სრულითა..."
უწმინდეს ლეონიდს ურთულეს ჟამს მოუწია ქართული ეკლესიის მესაჭეობამ. "ცუდ დროს მოუხდა მას მუშაობა. ჩვენი ეკლესია გარშემორტყმული იყო შავი ღრუბლებით", – წერდა წმინდა ამბროსი. სულ ორ-სამ წელიწადში პატრიარქის თვალწინ დატრიალდა კონტრასტული ეპოქალური მოვლენები: ავტოკეფალიის გამოცხადება, კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევნები, ეროვნული დამოუკიდებლობის მოპოვება, სამშობლოს ოკუპაცია, მთავრობის ემიგრაცია. ამ ყველაფერს, ბუნებრივია, მრავალგვარი პროცესი სდევდა თან, რომელთა ქვეყნისა და ეკლესიის სასარგებლოდ წარმართვას თავგანწირვით ცდილობდა ქვეყნის სულიერი საჭეთმპყრობელი.
ეკლესიის საჭეთმპყრობელი
ქართული ეკლესიის ერთიანობის შენარჩუნებისთვის უმნიშვნელოვანესი იყო კათოლიკოსის სტუმრობა აღელვებულ აფხაზეთში. პატრიარქმა მოახერხა სიტუაციის დამშვიდება და იმ ეტაპზე ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის დედაეკლესიის წიაღში დატოვება. 1917 წელს რუსეთის პატრიარქ ტიხონის მიერ უწმინდესი კირიონისადმი მოწერილ, საქართველოს ეკლესიისთვის მეტად შეურაცხმყოფელ წერილს პატრიარქმა ლეონიდმა ეკლესიური კანონიკისა და სამართლის ღრმა ცოდნით გაჯერებული ეპისტოლე შეაგება და ტიხონის ბრალდებები გააცამტვერა.
ეროვნულ-ეკლესიურად თავისუფალ საქართველოში თითქოს სასიკეთოდ უნდა შეცვლილიყო ვითარება, მაგრამ ასე არ მოხდა. ათეისტური იდეებით გატაცებული სოციალ-დემოკრატებისთვის შეუძლებელი აღმოჩნდა თანამშრომლობა ინსტიტუტთან, რომელიც ყველაზე უკეთ გამოხატავდა ქართველი ერის ინტერესებს. მაშინ, როცა ათასი ჯურის შინაური თუ გარეშე მტერი წკიპზე იყო შემართული სუვერენული საქართველოს ჩასანთქმელად, ბოლშევიკებიც ნელ-ნელა მოიწევდნენ საქართველოსკენ, ნოე ჟორდანიას მთავრობა მშობლიურ ეკლესიას უცხადებდა ბრძოლას. ბედის ირონიით, ის "მანკიერი შვილები" მოსულიყვნენ ხელისუფლებაში, ვისგანაც სამშობლოს დახსნას სთხოვდა 900-იან წლებში უფალს იმჟამად ეპისკოპოსი ლეონიდი. შექმნილი ვითარების მიუხედავად, კათოლიკოსი ენერგიულად შეუდგა ეკლესიის მართვა-გამგეობას.
მისი უწმინდესობა ბევრს ეცადა მთავრობისთვის შთაეგონებინა, რომ "თავისუფლება მარტო იქა ჰხარობს, სადაც ტრიალებს სული უფლისა", შეახსენებდა ქართველი ერის ცხოვრებაში ეკლესიის უთვალსაჩინოეს წვლილს, მაგრამ მარქსის მატერიალისტურ მოძღვრებაზე აღზრდილი ხელისუფლებისთვის უცხო იყო ქრისტეს მოძღვრება. კათოლიკოს-პატრიარქმა მკაცრად დაგმო სოციალისტები ეკლესიისთვის სასწავლებელთა შენობების, მიწების ჩამორთმევის, სკოლებიდან საღვთო რჯულის ამოღების გამო. მისმა დაპირისპირებამ ნოე ჟორდანიასთან პიკს მიაღწია, როცა ამ უკანასკნელის მითითებით, გელათის მონასტრიდან საეკლესიო სიწმინდეები და განძეული გაიტანეს. უწმინდესმა გაუგონარ მკრეხელობად შეაფასა ეს ქმედება და მათი დაუყოვნებლივ უკან დაბრუნება მოითხოვა. ქვეყნის სულიერი საჭეთმპყრობელი მიუთითებდა, რომ "მისი გაჩუმება იქნებოდა ღალატი ქართული ეკლესიისა". მან "უღრმესი გულისწყრომა და უსასტიკესი გაკიცხვა" გამოუცხადა მთავრობის თავმჯდომარეს...
ბოლშევიკების შემოჭრის ჟამს პატრიარქმა ერს მხურვალე ქადაგებებით მიმართა. ქართული ეკლესია და მისი მეთაური, ხელისუფლებასთან გართულებული ურთიერთობის მიუხედავად, უყოყმანოდ დადგა მის გვერდით. 1921 წლის 21 თებერვალს საკათალიკოსო საბჭომ მიიღო 6-პუნქტიანი მიმართვა სხვადასხვა ეპარქიისადმი, რომელიც იმ მომენტისთვის აუცილებელ საღვთისმსახურო რიტუალების შესრულებას, ტაძრების განძეულის დაცვას, ომის საჭიროებისთვის შეწირულობების შეგროვებას ითვალისწინებდა. პატრიარქის ხელმძღვანელობით საკათალიკოსო საბჭომ უმოკლეს დროში მოახერხა ეროვნული განძის გადამალვა და ქუთაისში გადატანა. თებერვლის ქარცეცხლიან დღეებში ეკლესიის მამამთავარმა ფრონტის ხაზი მოინახულა, გადაიხადა საგანგებო პარაკლისი, დალოცა ქართველი იუნკრები...
მოწამებრივი იყო გაკომუნისტებულ საქართველოში კათოლიკოსის ცხოვრება. იგი ბოლშევიკების მთავარ სამიზნედ იქცა. არ აპატიეს ბევრი რამ, განსაკუთრებით კომუნისტების საწინააღმდეგო ქადაგებები, ბრძოლებში დაღუპული იუნკრებისთვის სამხედრო ტაძარში წირვის გადახდა და წესის აგება, რომელსაც ნოე ჟორდანიაც ესწრებოდა თავისი მინისტრებით.
ქუთაისიდან თბილისში დაბრუნებულ უწმინდესს "დაღვრემილ-გატანჯული ქართველობა და გახარებული უცხო ტომელნი" დახვდა (ს. ვარდოსანიძე). ბიძის, წმინდა ალექსანდრეს მსგავსად "სციოდა და არ თბებოდა, სწყუროდა და არ სვამდა, შიოდა და არ ჭამდა". 1919 წლის ზამთარში იგი მღვდელ ისე სუხიშვილს წერდა: "აქ ისეთი სიძვირეა, სულ აღარ შეიძლება ცხოვრება, რაც შენ წახვედი, ჩემი სახლი აღარ გამთბარა". ხალხის ტკივილებით გამწარებულმა, წყაროს წყლის მიღებაზეც უარი განაცხადა და იმავე წყალს სვამდა, რომელსაც მისი მრევლი იღებდა.
გავრცელებული ცნობით, უწმინდესი წყლისგან გამოწვეული ეპიდემიით გარდაიცვალა, თუმცა, მისი მოწამვლის ვერსიაც დღემდე განიხილება. წმინდა ამბროსი აღმსარებლის სიტყვით, "იგი განიცდიდა უკიდურეს სიღარიბეს. ბევრი ნაღველი შევასვით მას. ჭირი არ უნდა დაიფაროს და არც ეს არის დასაფარავი". მისი პატრიარქობის ჟამის ფოტოც არ გვაქვს. უამრავი პრობლემით დამძიმებულს არც გახსენებია, შთამომავლობისთვის დაეტოვებინა იგი. ის, რაც გვაქვს, მეუფე ეფრემს (სიდამონიძე – მომავალი კათოლიკოს-პატრიარქი) შეუქმნია "ნიშნად მისი უწმინდესობის გაუქრობელი სიყვარულისა". 1950 წელს უკვე მიტროპოლიტი ეფრემი ამ ფოტოს უძღვნის კათოლიკოს-პატრიარქ კალისტრატე ცინცაძეს (ფოტო მეუფე ეფრემის წარწერით იხ. აქვე).
მისი მამულიშვილური გზის ცოცხალ მნათობთა – გამზრდელი ბიძისა და მისი სულიერი შვილის, წმინდა ილია მართლის ტრიადა – ენა, მამული, სარწმუნოება გაიხადა სალოცავ ხატად: "უმერმისო და უდღეურია ერი, რომელსაც გაჰნელებია საღმრთო ცეცხლი, შესცვლია მამულზედ გული და დაუკარგავს სამშობლო ენა". ქართული ეკლესიის ისტორიის მკვლევრის, მიტროპოლიტ ანანიას შეფასებით, "მიტროპოლიტი ლეონიდი იყო ერთ-ერთი უდიდესი შემოქმედი ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიისა კირიონთან ერთად".
ზურაბ ოქროპირიძე
ჟურნალი "ისტორიანი",#79