ქართული სალოცავები თქმულებებში - კვირის პალიტრა

ქართული სალოცავები თქმულებებში

თქმულება-ლეგენდები (მითები) ხალხის სიბრძნის, მორალური გამოცდილების მატარებელია.

მითი ინახავს და გადასცემს სიწმინდეს, რასაც ეთნიკური, გამაერთიანებელი მნიშვნელობაც აქვს. "მხოლოდ შუაგულის, ცენტრის (კერა, ხატი) მქონე ადამიანთა ჯგუფს ძალუძს შექმნას სიბრძნე და შეინახოს. ბრბოს არ შეუძლია შექმნას სიბრძნე, რადგან მას არ გააჩნია მეხსიერება" (ზურაბ კიკნაძე). კვლევებში ერი განიხილება მოქალაქეთა საკრალურ თანაზიარებად, საერთო მეხსიერების მქონე, მითით და რელიგიით გაერთიანებულ წმინდა ერთობად.

წმინდა – "შუაგული" ადგილების, ხატ-სალოცავების დაარსებასთან დაკავშირებული გადმოცემები მოიცავენ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეალიებსაც, რადგან ხატ-სალოცავები არა მარტო სულიერ-საკრალური, არამედ საზოგადოებრივი ცენტრებია, ხალხის ცხოვრების "თვალდამყურე".

ხევსურეთის მთავარი ხატის, გუდანის დაარსების "ანდრეზი" (ლეგენდა) მოგვითხრობს: "ადრე, თამარის მეფობაში ხევსურეთი არ იყო, ფხოვი იყო. დაუმორჩილებელი ხალხი იყო. მთის ხალხი იყო. ფხოვიდან წასულა სამი ძმა – გოგოთი, არაბი და ჭინჭა. მონადირეები ყოფილან და ერთი ძმა წასულა და ღელის ვაკეში მოუკლავს ჯიხვი და ისეთი მსუქანი ყოფილა, ამ ძმებს უთქვამთ, წავიდეთ, ის ადგილი ვნახოთო. ნოყიერი მიწა იყო. დაუთესავთ პური, ჩაუთესავთ და ეს სამი გვარი არი ფხოვიდან წასულები: ჭინჭარაული, არაბული და გოგოთური.

აი, ამ სამი გვარისგან არის დამთავებული ხევსურეთი. ფხოვისაგან წასულები" (დავით გოგოჭური). "ჩვენ შემოფარებული ვართ. დაუმორჩილებელი ვიყავით კახეთში და გამოვექეცით ტყვეობას, ბატონობას ჩვენი მამა-პაპა შემოვეფარეთ აქა" (ხალხ.). სხვა გადმოცემითაც, ხევსურთა მამამთავარი კახელი გლეხი ყოფილა. მას თავის სამშობლოში რაღაც დანაშაული ჩაუდენია და იძულებული გამხდარა, მიეტოვებინა იქაურობა. თავდაპირველად მან თავი თუშეთს შეაფარა, სადაც ვაჟი გაუჩნდა, რომელიც კარგ მონადირედ გაიზარდა.

ლაშარის სალოცავი

ერთ დღეს მან სახლში მსუქანი ჯიხვი მოიტანა, რომელიც ხევსურეთის ტერიტორიაზე მოეკლა. ეს ადგილები მაშინ დაუსახლებელი იყო. მამამისმა ბრძნული დასკვნა გააკეთა, რომ ადგილი, სადაც ასეთი ნაპატივები ჯიხვები იზრდებოდნენ, მეტად ნაყოფიერი უნდა ყოფილიყო. მან შვილს ერთი მუჭა ქერი გაატანა და სთხოვა, ნადირობის ადგილას დაეთესა. მეორე წელს იქ ისეთი მოსავალი მოვიდა, რომ ერთმა დიდმა გუდამ ვერ დაიტია. ოჯახმა იქ გადასახლება გადაწყვიტა. ადგილს, სადაც ისინი დასახლდნენ გუდანი დაერქვა, ხოლო ამ ტომის მამამთავარს, გუდანელიო (ხალხ.).

ოდნავ განსხვავებული, ხატის მიერ ამ ადგილების ძველ მკვიდრებთან ბრძოლის ვერსიაა შემონახული ერთ ადგილობრივ გადმოცემაში: გუდანში, იქ სადაც ხევსურთა წინაპარი სამი ძმა დასახლდა (ზემოთ ნახსენები გოგოთი, არაბი და ჭინჭა) კავკაზაურებს უცხოვრიათ, რომლებიც გუდანის ხატს ამოუწყვეტია.…"ნახევარ წელში სრუ მთელ გაუწყვიტავ ი ხალხი, არავინ არ დამრჩალ. მემრ იმათ ნაფუძვარჩი თაოდ დაარსებულას" (ხალხ.). ადგილის ხაზგასმული, განსაკუთრებული ნაყოფიერებაა სალოცავის დაფუძნების მიზეზი კიდევ ერთ თქმულებაში: "ყვარელშით ერთ მენადირე წამასულ. გაუღწევავ გუდანამადენა-დ აქ მზვარეში ფსიტ მაუკლავ, რომელნიც ყვარელში წაუღავ. იქით ქერ მაუტანავ. დაუთესავ, მალია კი მასავალ მასულ. ამდგარ ისი ყვარელშით გუდან გადმასახლებულ ქოოდ-აქავ კი ადგილ ყოფილავ, ამას სამ შვილ გასჩენავ" (ხალხ.).

ადგილის განსაკუთრებული ნაყოფიერება მისი "შუაგულობის" – სიწმინდის ნიშანია, რომელიც მისმა ჭეშმარიტმა პატრონმა, "ხატმა", ანუ წმინდანმა (ღვთისშვილმა) უნდა დაიკავოს. მთიელთა გადმოცემებით (ფშავ-ხევსურეთი) მათი ჯვარ-ხატების უმრავლესობა ბარის სალოცავების დანაყოფებია, იქიდან ამოტანილი ნიშებია. რაც აქ ქრისტიანობის გავრცელების სახელმწიფო პოლიტიკის ასახვაა. მათი მთავარი, საერთო სალოცავი ხომ ლაშარი და თამარ მეფეა.

ლაშა-გიორგის შეუწირავს ფშაველთა მთავარი სალოცავისთვის დიდი, "ნაწილიანი" ჯვარი, რომელსაც დიდ ომებში წინ ატარებდნენ და მტერზე იმარჯვებდნენ. აქედან მოდის ამ სალოცავის წოდება "ლაშას ჯვრად" და "მოლაშქრედ" (თავად სალოცავი, როგორც ცნობილია, წმინდა გიორგის სახელზეა, ისე როგორც მთიელთა ყველა მთავარი "ხატი"). ფერხულებზეც მუდამ ახსენებდნენ მცხეთას – ფუძე სალოცავს: "მცხეთა აივსო კირითა, თქვენი დუშმანი ჭირითა", რაც ეთანხმება მიღებულ აზრს, რომ მთის ხატობა-დღეობები მცხეთის ჯვრის თაყვანისცემას უკავშირდება. "ჯვრის დღესასწაული ხალხურ ტრადიციაში დაუკავშირდა სამეურნეო კალენდარს" (ნინო ღამბაშიძე).

ხევსურის ოჯახი

ქრისტიანობისა და შესაბამისად, ცენტრალური ხელისუფლების აქ გამყარების ეს პოლიტიკური პროცესი შემოინახა "ძველმა ამბებმა", ღვთისშვილებისა და დევ-კერპების "პირველი" ბრძოლების სახით. ლაშარიც მათ სადიდებლებში წოდებულია ღვთისშვილთ თავ-მოთავედ, ხელმწიფედ, მოლაშქრედ. თამარ დედოფალი კი ხმელეთის დამრიგებლად.

შემთხვევითი არაა, რომ ხალხის მეხსიერებამ ქრისტიანობის აქ (მთაში) დამკვიდრების ნიშნულად სწორედ თამარის ეპოქა შემოინახა – ერთიანი ცენტრალიზებული ქართული მონარქიის ძლიერების კულმინაცია, როდესაც მოხდა მთის "ქვეყნების" საბოლოო პოლიტიკური დაქვემდებარება პატრონყმობის სახით და მათი ძლიერი ქრისტიანიზაცია, ჩრდილოეთ კავკასიის ჩათვლით.

სვანურ თქმულებებში მხოლოდ თამარ მეფის სახეა შემონახული. მათი წარმოდგენით, თამარი ღვთისმშობლის შემდეგ ყველა ქალთა შორის პირველია. იგი უკვდავია. მისი ადგილსამყოფელი უშგულის მიწისქვეშეთია, ღვთისმშობლის ეკლესიის ქვეშ, სადაც ქვევრში ზის და ხელში სანთელი უჭირავს... იგი ჩამოდის მესტიაში, სადაც ექვსი დღის განმავლობაში ღვთისმშობლის სახელზე ეკლესიებს აშენებს და თავის გემოვნებით რთავს (დიმიტრი ბაქრაძე, "სვანეთი").

ოსები კი თამარ მეფეს "მშვიდი" და "წყნარი" თამარის ეპითეტით მოიხსენებენ. სამეფო კარი (სახელმწიფო) მუდამ ზრუნავდა მთიელთა მოქცევაზე, მათ "კეთილად გარჯულვაზე"; "სულ ბოლოს ერეკლე მეფემ გაგვაქრისტიანაო" (იოანე ბატონიშვილი, "კალმასობა").

მკვლევრები "დევ-კერპებში" არა მარტო იდეოლოგიურ აზრს ხედავენ (ჯვრის რელიგიის გამარჯვება წარმართობაზე), არამედ კონკრეტულ ეთნიკურ შინაარს დებენ. მიღებული აზრით, "დევ-კერპებში" იგულისხმება ჩრდილოკავკასიური მოსახლეობა, კონკრეტულად ვაინახები (ინგუშები, ჩეჩნები), ანუ ქართული ქრონიკების "კავკასიანები" – ბაცბები, ღლიღვები, ქისტები, ნაწილობრივ ლეკები, რომლებიც ძველ დროში სახლობდნენ აქ და ქართველ მთიელთა წინაპრებისგან განსხვავებული იყვნენ ადათ-ჩვევებით. მოჰყავთ ასევე კონკრეტული ისტორიული ფაქტი საურმაგ მეფის (IV ს.)

მიერ ისტორიული ფხოვის ("დიდოეთიდან სვანეთამდე") ტერიტორიაზე თავისი ნათესავების ("დედულნი"), ძურძუკების (ჩეჩნების) ჩამოსახლების შესახებ. ცნობილია, რომ "დევ-კერპების" ამოწყვეტასა და თავიანთი საზოგადოებების (საყმოების) დაარსებას აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები სწორედ წმინდა გიორგის უკავშირებენ, რომელსაც მიიჩნევენ თავიანთ პატრონად (ზურაბ კიკნაძე). წმინდა გიორგი კი ქართული ტრადიციით მიიჩნევა მეფეთა და ერის, იმავე მოლაშქრეთა მცველად.

სალოცავი ხატი დანოში (თუშეთი)

საინტერესოა მოსაზრება მთიულეთისა (ხადა-ცხავატი) და გუდამაყრის მოსახლეობის შავშეთიდან მოსვლის შესახებ, რაც ასევე მითოსურ გადმოცემებს ეყრდნობა. ტოპონიმიკური მასალაც ადასტურებს აქ მოსახლეობის მიგრაციას სამხრეთიდან. ხანდო (მთიულეთის მოსაზღვრე კუთხის სახელწოდება), როგორც ტოპონიმი, გვხვდება ქართლშიც, კახეთშიც, ჯავახეთშიც. საგულისხმოა, რომ ჩრდილოეთ კავკასიელები ფშავ-ხევსურებს "მოსხებს" უწოდებენ (ეპისკოპოსი ანანია).

გვახსენდება მთიელთა საფერხულო ცეკვა "ქორბეღელა", რომელიც ციხეს განასახიერებდა (ქორ ძველად რამდენიმესართულიანი სახლის აღმნიშვნელი ტერმინი იყო და ასეთ სახლებს მთაში ციხე-სახლებს უწოდებდნენ). ამავე სახელით (ქორბეღელა) ჯავახეთში ორი ციხე ყოფილა, სოფელ აბულთან და ფარავნის ტბასთან, რომელთაც წინაფეოდალური ხანით ათარიღებენ (დავით ბერძენიშვილი). გავიხსენოთ ზემოაღნიშნული მოსაზრებაც, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა საზოგადოებრივი სტრუქტურის, პატრონყმობის ბარიდან "ატანის" შესახებ.

მთელ ქართლში სახელგანთქმული იყო თავგერის სასწაულმოქმედი წმინდა გიორგის ტაძარი. გადმოცემებით, ამ ტაძრის აღშენება მიეწერება ქართლის მეფე ფარსმან IV-ს (IV საუკუნის ბოლო), რომელსაც ცოლად ჰყოლია აფხაზთა მთავრის ასული; მას მზითვად მოჰყოლია წმინდა გიორგის მოჭედილი ხატი, წმინდა ნაწილებით. ამ ხატის საბრძანისად აუშენებიათ მთის წვერზე ეკლესია.

ეს ადგილები (ლიახვის ხეობა) მეფეს საუფლისწულოდ გადაუცია თავისი გერისთვის (აქედან, ტოპონიმი გერი), ანუ მისი ცოლის შვილისთვის პირველი ქორწინებიდან (იულონ ლომოური). სხვა თქმულებით, წმინდა გიორგის სხეული, წამების შემდეგ ასო-ასო დაუნაწილებიათ, წმინდანის მკლავი და თავი გერში დაუმარხავთ, ამიტომ დაერქვა თავგერი (იულონ ლომოური). ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით კი წმინდა გიორგის თავის ქალა გორიჯვრის ტაძარში ინახებოდა.

გორიჯვართან დაკავშირებულია კიდევ ერთი საინტერესო გადმოცემა. საკურთხევლის ჯვარი წმინდა გიორგის ნაწილებით, რომლის სიმაღლე 188 სანტიმეტრი იყო, გადმოცემით, ვახტანგ გორგასალმა გააკეთებინა და მისი დღესასწაულიც დააწესა. როცა ძლიერი მტერი მოვიდოდა, ამ ჯვარს ლაშქარს წინ წაუმძღვარებდნენ ჯვარის მტვირთველნი და ყოველთვის მისი სასოებით ძლევას შეიმოსდნენო. ეს ჯვარი თავად ვახტანგ გორგასლის ტანის ზომისა ყოფილა. საქართველოს მეფეებიც გორიჯვარს შესთხოვდნენ თავდებობას და მეოხებასო (იოანე ბატონიშვილი). თავგერის წმინდა გიორგის მოძმეებად ითვლებოდა არბოს ჯვარი, ატოცისა და სარკის წმინდა გიორგი.

ცნობილია, რომ აფხაზეთი და სვანეთიც VII საუკუნემდე მაინც, ლაზიკის მეფეს ემორჩილებოდნენ. ამ კონტექსტში, საგულისხმოა ერთი სვანური თქმულება, რომ ილორის სასწაულმოქმედი ხატი ვიბლიანების საგვარეულოს მოუტანია ჭანეთიდან (ისტორიულ ლაზიკაში შემავალი კუთხე). ვიბლიანები ჯერ ილორში დამკვიდრებულან და შემდეგ გადასულან სვანეთში. ვიბლიანების საგვარეულო გადმოცემით, წმინდა გიორგი მათი წინაპრის ნათესავი იყო (იხ. როინ მეტრეველი, საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოება, თბ; 1982).

ჰადიშის სალოცავს სვანეთში ჯგრაგ ჩანიშიშ, ანუ ჭანეთის წმინდა გიორგის ეძახდნენ, მის დღეობას კი "ლიჩანიშ", იმავე ჭანეთობას (სერგი მაკალათია). ჰადიშის სალოცავი ითვლებოდა მამაკაცთა – "ქუდის დამხურავთა" მფარველად, ამიტომ, მას "ქუდოსანს" ეძახდნენო. მას შესთხოვდნენ ასევე ცხენთა და ჯორთა გამრავლებს, რასაც მკვლევარნი სამხედრო ბეგარას, ცენტრალურ ხელისუფლებასთან პატრონყმულ დამოკიდებულებასაც უკავშირებენ (ედიშერ ხოშტარია-ბროსე). ერთ-ერთ შეწირულ ჯვარზე ყოფილა წარწერა, "წმინდაო გიორგი ჩაინშისა, მეოხ ექმენ ცხენსა და ჯორსა ჩემსა" (სერგი მაკალათია).

შატილი

ცხენების მფარველობას ხახმატის წმინდა გიორგისაც (ხევსურეთი) შესთხოვდნენ. ხახმატში ქისტები და ლეკებიც მოდიოდნენ, ფაშატ ცხენებს მორეკავდნენ და წმინდანს გამარჯვებას შესთხოვდნენო (გიორგი ჩიტაია). გადმოცემით, ხახმატში ერეკლე მეფე ამოდიოდა და ხატის დარბაზში წმინდა გიორგის ებაასებოდა მომავალი ომის შესახებ (გიორგი ჩიტაია). ილორის სასწაულმოქმედ ხატს სვანეთში თავისი მოძმეებიც ჰყოლია, ლენჯერისა და ლატალის ჯგრაგები. სამეგრელოშიც არსებობდა თქმულებები წმინდა გიორგის ადგილობრივი, მეგრულ-ჭანური წარმომავლობის შესახებ (ცნობილია, რომ ლაზიკის სამეფოს ეგრისსაც უწოდებდნენ).

ადგილობრივთა წარმოდგენით, "წმინდა გიორგი სამეგრელოში დაიბადა... ბრძოლაში სულ მუდამ თავში სდგომია მეგრელთა ჯარს. არ ყოფილა მაგალითი, მტერი არ გაქცეულიყო და მეგრელი შერცხვენილი დარჩენილიყო. ლხინში სუფრის თავში იჯდა და როგორც ღვინის სმაში, ისე სიმღერა-მოლხენაში სწორი და ბადალი არ ჰყოლია... ან რაში გნებავთ პირველი და თითით საჩვენებელი არ ყოფილიყო" (იხ. თედო სახოკია, ეთნოგრაფიული ნაწერები). გადმოცემით, ილორის ტაძარში ვეება მშვილდი და ბორძალები (ისრები) ინახებოდა, რომლითაც წმინდა გიორგი უწმინდურ ძალას მუსრავდაო. ბოჭორმის (თიანეთი) წმინდა გიორგის ტაძარში კი გადმოცემით ტყვიის ბირთვები ინახებოდა, რომელთა ხელის ხლებას ვერავინ ბედავდა, მისი სიწმინდის გამო (დიმიტრი ბაქრაძე).

ამგვარ ისტორიულ-პოლიტიკურ ამბებს "ინახავს" სახალხო მეხსიერება. მასში იკითხება სავსებით რეალური მოვლენებიც, თუმც კი მითოსის პრიზმაში გარდატეხილი...

გიორგი ჩინჩალაძე

ჟურნალი "ისტორიანი",#75