ერთი დაკარგული ქართული მონასტრის საიდუმლო - კვირის პალიტრა

სად გაქრა გოლგოთური ტახტი ქართული წარწერებით

იერუსალიმში წმინდა იაკობის სახელზე აგებული რამდენიმე მონასტერია ცნობილი. წმინდა წერილის მიხედვით, იესო ქრისტეს გარემოცვიდან ეს სახელი სხვადასხვა პირს ერქვა და მოგვიანებით, არცთუ იშვიათად, ისინი ერთმანეთში ერეოდათ კიდეც.

ტრადიციულად, იერუსალიმის პირველ ეპისკოპოსად მიჩნეულ "უფლის ძმად" და "მართლად" წოდებულ იაკობს (+62 წ.) შუა საუკუნეებში ზოგჯერ აიგივებდნენ თორმეტ მოციქულთაგან იაკობ ალფესის ძესთან, "უმცროსად" წოდებულთან, რომელიც მათე მახარებლის ხორციელი ძმა იყო. თუმცა, თანამედროვე ბიბლეისტიკაში დადგენილია, რომ ისინი სხვადასხვა პირები იყვნენ.

სამოცდაათ მოციქულთაგანი იაკობ "უფლის ძმის" (იმავე იერუსალიმის პირველი ეპისკოპოსის) სახელობის ეკლესია აღდგომის (უფლის წმინდა საფლავის) ტაძრის კომპლექსშია ჩართული და სხვა სამლოცველოებთან ერთად, ამ ტაძრის მთავარ შესასვლელთან მდებარეობს. რაც შეეხება ქრისტეს ასევე თორმეტი მოციქულთაგანის - იაკობ ზებედეს ძის, იმავე იაკობ უფროსის (+44 წ.) მონასტერს, იგი სიონის მთაზე დგას და იერუსალიმის სომხური საპატრიარქოს დიდი კომპლექსის შემადგენელი ნაწილია.

V საუკუნეში იერუსალიმში დავითის კოშკთან აიგო მონასტერი დიდმოწამე იაკობ სპარსის ("დაჭრილის", +421 წ.) სახელობაზე (ზოგიერთი მეცნიერის ვარაუდით, მისი აგება პეტრე იბერის სახელს უკავშირდება). მართალია, შენობა დღესაც დგას, მაგრამ ის ამჟამად მუსლიმთა საკუთრებაშია და ალ-იაყუბის მეჩეთად იწოდება. რაც შეეხება მოციქულ იაკობ ალფესის ძეს, მის სახელზე აგებული ერთი მონასტერი ძველად იოსაფატის ხევში მდგარა, მეორე კი ე.წ. ტაძრის მთაზე, ხარამ ეშ-შერიფის ("წმინდა ეზო") ტერიტორიაზე.

წარსულში ბერძნებს, სომხებსა და ქართველებს არაერთხელ ჰქონიათ დავა წმინდა იაკობის მონასტრის კუთვნილების საკითხზე. წერილობით წყაროებში ხშირად არის ერთმანეთში არეული წმინდა იაკობ ალფესის ძის, წმინდა იაკობ ზებედეს ძისა და იაკობ "უფლის ძმის" სახელობის ეკლესია-მონასტრები. ისტორიკოსები დღემდე დავობენ, კონკრეტულად რომელი მათგანის მფლობელებად ითვლებოდნენ წარსულში ქართველები. ქართული ტრადიცია წმინდა იაკობის მონასტერთან დაკავშირებით (იმისგან დამოუკიდებლად, თუ კონკრეტულად რომელი სავანეა ნაგულისხმევი) XVI საუკუნეზე ადრე წერილობით წყაროებში არ ჩანს.

დავა კი, როგორც უცხოური წერილობითი წყაროებიდან ირკვევა, ქართველებს ჯერ კიდევ XIV საუკუნის დასაწყისში დაუწყიათ. კერძოდ, მეფე გიორგი V-მ 1312 წელს ეგვიპტის სულთან მალიქ ალ-ნასირს ელჩი აახლა და სხვასთან ერთად წმინდა იაკობის მონასტრის ქართველთა თემისთვის გადაცემა სთხოვა. საპასუხოდ, იმავე 1312 და შემდეგ უკვე 1319 წელს, ქაიროში გამოცხადდა წინამორბედი სულთნებისგან გაცემული ფირმანებით აღჭურვილი სომეხთა პატრიარქი სარქისი, რომელმაც სადავო მონასტერზე სომეხთა უფლების დაცვა მოახერხა. სამოცდაათი წლის შემდეგ ქართველებმა ამჯერად უკვე სულთან ბარკუკის კარზე სცადეს ხსენებულ მონასტერზე საკუთარი უფლებების აღდგენა (იმავეს შეეცადნენ კათოლიკეებიც), მაგრამ კვლავ უშედეგოდ.

კახთა მეფე ავ-გიორგის (1511-1513) მიერ იერუსალიმში ჯვრის მამად მივლინებულმა ბეენა ჩოლოყაშვილმა 1512-1514 წლებში სომხებს წმინდა იაკობის მონასტერზე კიდევ ერთხელ გაუმართა ცილობა. ამ დავის სიმძაფრეზე ჯვრის მონასტრის ერთ ხელნაწერში თავად ბეენას ჩანაწერიც მეტყველებს: "აქა მე და სომეხნი დავისარჩლენით იაკობ წმიდის საყდარზედა და დიდი ჭირი და სასჯელი გადამხდა ცოდვილსა ბეენას ძმანო". ქართული მხარისთვის ამ წარუმატებელი დავის შესახებ ინფორმაცია სომხურ წერილობით წყაროებშიც არის დაცული. მართალია, პირდაპირი მითითება არ გვაქვს, მაგრამ მაინც საფიქრებელია, რომ ბეენა ჩოლოყაშვილის სომხებთან დავის საგანი სწორედ სიონის მთაზე არსებული იაკობ ზებედეს ძის სახელობის მონასტერი იყო.

აღნიშნული სავანე, როგორც ითქვა, მდებარეობს სიონის მთაზე - წმინდა იაკობ უფროსის (ზებედესი) თავისა და წმინდა იაკობ "უფლის ძმის" (ზოგჯერ უთითებენ იაკობ უმცროსზე, ალფესის ძეზე. - ბ.ხ.) ნეშტის დაკრძალვის ადგილას. საისტორიო ტრადიციის თანახმად, პირველი სამლოცველო ამ ადგილას უკვე V საუკუნეში აუგიათ. XI საუკუნის 20-30-იან წლებში ეს მონასტერი თითქოს ქართველებს აღუდგენიათ, რის მოწმობადაც ქართველი მეცნიერები უთითებენ სანქტ-პეტერბურგის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტში E16 გრიფით დაცულ XI საუკუნის ერთ ქართულ ხელნაწერზე გაკეთებულ არაბულ მინაწერს.

ამ საქმის ინიციატორად კი ზოგჯერ ჯვრის მონასტრის ქტიტორს, ბერ პროხორე შავთელს ასახელებენ (თუმცა, სამართლიანობა მოითხოვს აღინიშნოს, რომ ძველ წერილობით წყაროებში ამის შესახებ პირდაპირი მითითება არ არსებობს). წმინდა მიწის სიძველეთა ცნობილი მკვლევრის, დენის პრინგლის აზრით, ქართველებმა ამ ადგილას 1072-1088 წლებს შორის ააგეს წმინდა მინას ახალი ტაძარი, რომელსაც XII საუკუნის დასაწყისში ჩრდილოეთი მხრიდან მიაშენეს წმინდა იაკობის ეკლესია. გარდა ამისა, იქვე შორიახლოს, სომხური საპატრიარქოს ტერიტორიაზევე, მღვდელმთავარ ანას სახლის ადგილას დგას წმინდა ანგელოზთა მონასტერი, რომელიც XV-XVII საუკუნეებში ასევე ქართველთა საკუთრებას წარმოადგენდა.

1758-1759 წლებში წმინდა მიწაზე მყოფი არქიმანდრიტი ტიმოთე გაბაშვილი პირდაპირ მიუთითებდა წმინდა იაკობის მონასტრის წარსულში ქართულ კუთვნილებაზე. მისი ცნობით, "იაკობ ალფეს მონასტერი, გიორგი კურაპალატის მეფისაგან აღშენებული" ყოფილა. ტიმოთესვე სხვა ჩანაწერით ირკვევა, რომ ის სიონის მთაზე არსებულ წმინდა იაკობის სომხურ მონასტერს გულისხმობდა: "...წარვედით მონასტრად სომეხთა და განვკვირდით სიკეთესა მისსა, რამეთუ მე ეგეთი ბრწყინვალე ტაძარი არაოდეს მიხილავს და არცა ეგრეთი შემკობა.

ესე მონასტერი არს, რომელი აღაშენა მეფემ გიორგიმ". მსგავსი ინფორმაცია გვხვდება 1817 წლით დათარიღებულ ერთ სხვა ხელნაწერშიც (Hდ-4056): "ქ. წმიდისა იაკობ მოციქულის მონასტერი აღუშენებია გიორგი კურაპალატად მეფესა და აწ სომეხთა უპყრიათ". როგორც ვხედავთ, ტიმოთე გულისხმობს რა სიონის მთაზე მდებარე წმინდა იაკობ ზებედეს ძის სახელობის სავანეს, მას მოციქულ იაკობ ალფესის სახელობით მოიხსენიებს (ალბათ, ამ უკანასკნელის საფლავის მონასტერში არსებობის მიზეზით. - ბ.ხ.), ხოლო ანონიმურ ცნობაში საერთოდ არ არის დაკონკრეტებული, რომელი იაკობ მოციქულის მონასტერზეა საუბარი.

რაც შეეხება წყაროებში ქტიტორად ნახსენებ მეფე-კურაპალატ გიორგის პიროვნებას, სხვადასხვა მეცნიერი მას ხან გიორგი I-თან (1014-1027), ხან გიორგი II-სთან (1072-1089) და ხან კიდევ გიორგი V ბრწყინვალესთან აიგივებს. უნდა შევნიშნოთ, რომ ისტორიული წყაროებიდან არ ჩანს გიორგი I-ისა და გიორგი V-ის მხრიდან ამ ბიზანტიური ტიტულის ოდესმე ტარების ფაქტი. ერთადერთი, გიორგი II ატარებდა ამ ტიტულს და ისიც მხოლოდ უფლისწულობის ჟამს, 1072 წლამდე.

ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ კურაპალატის წოდება მოგვიანებით მიაწერეს შეცდომით რომელიღაც მეფე გიორგის. მიუხედავად ასეთი ბუნდოვნებისა, ქართველი მეფის მიერ ამ მონასტრის აშენების ტრადიცია ქართული გარემოს გარეთაც არსებობდა. ამას მოწმობს წმინდა იოანე ოქროპირის ჰომილიათა კრებულ "მარგალიტის" ხელნაწერზე არსებული, ჯერ კიდევ მარი ბროსესგან დამოწმებული არაბული მინაწერი, სადაც ნათქვამია, რომ "ერთმა ქართველმა მეფემ შეუკვეთა ოთხთავის ორი ნუსხა, და ერთი მათგანი ყდაში მოთავსებული წმინდა ნაწილებითურთ შეწირა წმინდა იაკობის მონასტერს იერუსალიმში".

ეპისკოპოს პორფირი უსპენსკის (1804-1885) ცნობით, "წმინდა იაკობ მოციქულის (არა უფლის ძმის) სომხური მონასტერი აშენდა ქართველი მართლმადიდებელი მეფეებისგან, მაგრამ ქართველთათვის ძნელბედობის ეპოქაში იგი გადავიდა ბერძენი სამღვდელოების მფლობელობაში, რომელმაც ფულის სანაცვლოდ დაუთმო ის სომხებს". ალექსანდრე ცაგარელის (1844-1929) აზრით, მონასტერი ქართველთა ხელში მცირე ხანს იყო და XI-XII საუკუნეთა მიჯნაზე მას სომხები დაეუფლნენ.

ცნობილია, რომ 1141 წელს იერუსალიმს სომეხთა კათალიკოსი გრიგოლ III ფაჰლავუნი (1113-1166) ეწვია. ის დაესწრო სიონის მთაზე მიმდინარე ლათინთა სინოდის კრებას და ეთათბირა რომის პაპ ინოკენტი II-ის ლეგატ ალბერიხ დ"ოსტის - წმინდა იაკობის ეკლესიის აღდგენის საკითხზე, კილიკიის მმართველ თოროს II-ის (1141-1169) იერუსალიმში მოსალოდნელ სტუმრობასთან დაკავშირებით.

ეს ეკლესია სომხებმა 1142-1165 წლებში განაახლეს, რასაც მოწმობს პილიგრიმ იოანე ვიურცბურგელის (1162-1165) ცნობა, რომლის თანახმად, მის დროს წმინდა იაკობ უფროსის (ანუ ზებედეს ძის) სახელზე აგებულ დიდ ეკლესიაში სომეხი ბერები ცხოვრობდნენ; იქვე ჰქონიათ მათ ვრცელი თავშესაფარი გაჭირვებული თვისტომებისთვის. 1187 წელს სომეხთა უფლებას წმინდა იაკობის მონასტერზე ფირმანით ადასტურებს სულთანი სალაჰ ად-დინი. 1239 წელს კი ამ უფლებას უკვე რომის პაპი გრიგოლ IX-ც ემოწმება. 1450 წელს სულთანმა ჯაკმაკმა სომეხთა პატრიარქ აბრაამ მესერცის მისცა ფირმანი, რომლითაც მონასტრის ბერები უკანონო გადასახადებისგან თავისუფლდებოდნენ. მისი ტექსტი ქვის ორ მოზრდილ ფილაზე არაბულ და სომხურ ენებზე ამოკვეთეს და მონასტრის მთავარ შესასვლელთან განათავსეს. XV საუკუნეში მონასტერში კოპტები შესახლდნენ.

სულთან სულეიმან I-ის (1520-1566) დროს მონასტერი მცირე ხნით ისევ სომხებს გადაეცა. XVI საუკუნის შუა ხანებში კი იქ უკვე ეთიოპიელები ჩანან. 1595 წელს მონასტერს კვლავ სომხები დაეუფლნენ. 1657 წელს სავანე ბერძნების ხელში გადავიდა. თუმცა სომხებმა ის მალევე, 1666 წელს დაიბრუნეს უკან და 1739 წელს სულთან მაჰმუდ I-ის სიგელით კიდევ ერთხელ დაიმტკიცეს მასზე უფლება. მონასტრის ტერიტორიაზე 20-მდე ძველი ხაჩკარიც გვხვდება. სომეხი არქიეპისკოპოსის მკრტიჩ აღავნუნის (1863-1941) სიტყვას თუ ვენდობით, ზოგიერთი მათგანი 956, 1151 და 1153 წლებით უნდა თარიღდებოდეს (ყველაზე ადრეული თარიღის საეჭვოობას რომ თავი დავანებოთ, ხაჩკარებით მანიპულირების არაერთი ფაქტია ცნობილი თვით საქართველოში არსებულ საკულტო ძეგლებზეც).

წმინდა იაკობის ეკლესიამ აღდგენა-გადაკეთება მოგვიანებით, XVIII-XX საუკუნეებშიც განიცადა. ამჟამინდელ ტაძარს, რომელიც წარმოადგენს "ჩახაზული ჯვრის" ტიპის ნაგებობას გუმბათით ოთხ ბურჯზე, ათარიღებენ XII საუკუნის შუახანებით (არაუგვიანეს 1160 წლისა). ტაძრის გუმბათის გადაკეთების დროდ XIII საუკუნეა მიჩნეული. მანამდე, სავარაუდოდ, ის ამჟამინდელზე ბევრად მაღალი იყო. ეკლესიას ეკვრის სხვადასხვა დროის სამლოცველოები, მათ შორის წმინდა სტეფანეს ეკვდერი, რომელიც, ზოგიერთი მკვლევრის ვარაუდით, შეიძლება ასევე ქართველთა აშენებული იყოს XI საუკუნეში.

მიქაელ თამარაშვილი მიქაელ ჩამჩიანის ნაშრომის (1786 წ.) საფუძველზე წმინდა იაკობ ზებედეს ძის მონასტრის დამაარსებლად ასევე ქართველებს მიიჩნევდა: "1072-1089 წლებში ქართველების მიერ აღშენებული მონასტერი ალფეოსის ძის, წმინდა იაკობის წამების ადგილზე, რომელსაც ამჟამად სომეხნი დაეპატრონენ, თუმცა უცნობია, რომელი წლიდან დაეპატრონენ ისინი მას. ვიცით, რომ 1656 წელს პორტას განჩინებით ამ უკანასკნელთა საზარალოდ ბერძნებს მიეკუთვნათ იგი და ამან დიდი დავა გამოიწვია მათ შორის". მაგრამ, როგორც უკვე გამორკვეულია, მიქაელ ჩამჩიანი ამ ძეგლის ოდინდელ ქართულობაზე თავის ნაშრომში არაფერს წერს.

გარდა ამისა, სიონის სომეხთა სავანე წარსულში უფრო მოციქულ იაკობ ზებედეს ძის სახელობით იყო ცნობილი და არა ალფესისა (ცნობისათვის, ამჟამად მონასტერს ორივეს სახელით მოიხსენიებენ). მათი წამების ადგილებს კი ტრადიცია მკვეთრად ასხვავებს: იაკობ ალფესის წამების ადგილს იოსაფატის ხევში, ხოლო იაკობ ზებედეს ძისას - სიონის მთაზე, ან სულაც ზეთისხილის მთაზე მიუთითებს.

ერთ საყურადღებო ცნობას მოცემულ საკითხზე გრიგოლ ფერაძეც იმოწმებს. კერძოდ, მას მოჰყავს 1615 წლით დათარიღებული ცნობა უცნობი მოგზაურის ჩანაწერებიდან, სადაც ნათქვამია, რომ "წმინდა იაკობის ეკლესია და მონასტერი ეკუთვნის სომხებს, მაგრამ თავდაპირველად ააშენა ესპანეთის (რესპ. იბერიის; ძველად აღმოსავლეთ და დასავლეთ იბერიელებს დროდადრო ურევდნენ ერთმანეთში. - ბ.ხ.) მეფემ თავისი ბერებისათვის".

აქ უეჭველად მოციქულ იაკობ ზებედეს ძის სახელობის მონასტერზეა საუბარი. გრიგოლ ფერაძესთანვე გვხვდება წმინდა მატრონას მონასტრის ბერის, სერაპიონის 1749 წლით დათარიღებული ცნობაც, რომლის მიხედვით "წმინდა იაკობის მონასტერი ამჟამად სომხებს ეკუთვნით, მაგრამ ადრე ქართველებს ეკუთვნოდათ. სომხებმა იყიდეს იგი თურქი სულთნისგან". აი, რუსი მოგზაურის არსენ სუხანოვის ცნობა, რომ "უფლის ძმის" იაკობის სახელობის ეკლესიაში მის დროს (1649-1653) სომხები წირავდნენ, თითქოს აღდგომის ტაძრის მახლობლად მდებარე სამლოცველოს უნდა ეხებოდეს. იმავე ავტორის სიტყვით, "ამ ეკლესიიდან მარჯვნივ და 18 საფეხურით ქვემოთ არის ადგილი, რომელსაც იერუსალიმის პატრიარქი ფლობს. ეს ადგილი ადრე ივერიელებს ეკუთვნოდათ".

ძალიან საინტერესოა იერუსალიმში 1830 წელს მყოფი ანდრეი მურავიოვის ცნობაც, სადაც ნათქვამია, რომ "წმინდა იაკობის მონასტერი დაარსდა ქართველთა მიერ მათი კეთილდღეობის ხანაში და უკვე სამასი წელიწადია, რაც მას აღდგომის ეკლესიასთან ერთად ფლობენ სომხები. იერუსალიმის საპატრიარქოში არსებობს სიგელი, რომელიც ქართველთა მიერ მონასტრის ფლობის ფაქტს ადასტურებს". ამ ცნობას (ტიმოთე გაბაშვილის იმ ცნობასთან ერთად, სადაც სიონის მთის წმინდა იაკობ ზებედეს ძის მონასტერზეა საუბარი) იხსენიებს ალ. ცაგარელიც (1883 წ.). თუმცა, ზემოთ ნახსენები საბუთი არც მას და არც შემდგომი დროის სხვა რომელიმე მკვლევარს არ უნახავს.

იაკობ "უფლის ძმის" ეკლესიისა და მის გვერდით არსებული ორი სამლოცველოს ადგილას, როგორც ფიქრობენ, თავდაპირველად ბაპტისტერიუმი უნდა ყოფილიყო მოწყობილი. მას იხსენიებენ ბურდიგალელი იტინერარიუსი (ანუ ბორდოელი მოგზაური), წმინდა კირილე იერუსალიმელი, ეგერია (სილვია აკვიტანიელი) და სხვ. პირველი მიუთითებდა საუცხოო სილამაზისა და სიდიდის მქონე ცისტერნასა და აბაზანაზე, სადაც ყრმებს ნათლავდნენ. წმინდა კირილე იერუსალიმელის ცნობით, ბაპტისტერიუმს გააჩნდა გარე დარბაზი კატეხუმენთათვის, რომლებიც იქიდან შედიოდნენ აუზში.

ეგერიას ცნობით კი, ყრმები ნათლობის შემდეგ გადაჰყავდათ როტონდაში (მაშასადამე, იმ დროს ბაპტისტერიუმი და როტონდა პირდაპირ ყოფილა ერთმანეთთან დაკავშირებული). შარლ კუასნონი, ლუი-ჰუგო ვინსენი და ფელიქს-მარი აბელი ასევე ათავსებდნენ სანათლავს როტონდის სამხრეთ-დასავლეთით, XI საუკუნის სამი ბერძნული სამლოცველოს ადგილას. აღდგომის ტაძრის კომპლექსის ეს მონაკვეთი ნაკლებად არის გამოკვლეული. ფიქრობენ, რომ ამ სამლოცველოების საძირკველში შემონახულია ოდესღაც იქ არსებული სამნაკვეთურიანი რომაული აბანოს ფრაგმენტები.

* * *

უფლის ძმად წოდებული იაკობის, იმავე იერუსალიმის პირველი ეპისკოპოსის სახელობის ეკლესია, როგორც ზემოთ აღინიშნა, აღდგომის ტაძრის კომპლექსშია ჩართული. ის მენელსაცხებლე დედათა ღია ცის ქვეშ არსებული სამლოცველოს მარცხენა მხარეს მდებარეობს, ამჟამად იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებლური საპატრიარქოს მფლობელობაშია და ქრისტიან არაბებს ემსახურება. გადმოცემით, ეკლესიის დასავლეთ ნაწილში, იმ ხატის ნაცვლად, რომლისგანაც თავის დროზე ხმა შემოესმა წმინდა მარიამ მეგვიპტელს, ამჟამად დავანებულია ღვთისმშობლის სასწაულთმოქმედი ხატი. სამ სამლოცველოდ დაყოფილი შენობის საერთო ვესტიბიულიდან ქვის ფართო კიბე მეორე სართულზე ადის, სადაც განთავსებულია კონსტანტინესა და ელენეს სახელობის ტაძარი. მის შორიახლოს, ზედ წმინდა იაკობის ეკლესიის ზურგში, წმინდა თეკლას ეკლესიაა, რომელიც შუა საუკუნეებში (XIII-XVII სს.) ასევე ქართველებს ეპყრათ.

საინტერესოა, რომ ტიმოთე გაბაშვილი თავის "მიმოსლვაში" მაცხოვრის აღდგომის ტაძრის მახლობლად მდებარე წმინდა იაკობის ეკლესიასაც ახსენებს; მისი ცნობით, მარიამ მაგდალინელის სამლოცველოს ახლოს არის "ეკლესია წმიდისა იაკობ მოციქულისა, ძმისა უფლისა და პირველისა მღვდელმთავრისა იერუსალიმელისა. და აწ საპატრიარქო ეკლესია იგი არს". ამ უკანასკნელის ოდინდელ ქართულობაზე ან სომხურობაზე ტიმოთე არაფერს ამბობს.

იაკობ "უფლის ძმის" სახელობის ეკლესია ერთ-ერთია იმ სამთაგან, რომლებიც აღდგომის ტაძრის ატრიუმის დასავლეთით, მთავარი შესასვლელიდან მარცხენა მხარეს ერთ ხაზზეა განლაგებული (ორმოცი სებასტიელი მოწამის, იოანე ნათლისმცემლის ან მენელსაცხებლე დედათა, და წმინდა იაკობის სამლოცველოები). სომეხი არქიეპისკოპოსი მკრტიჩ აღავნუნი (1863-1941) 1931 წელს გამოქვეყნებულ თავის ნაშრომში ("წმინდა მიწის წმინდა ადგილების გადმოცემანი") წერდა: "ეზოს დასავლეთ ნაწილში, წმინდა აღდგომის ეკლესიის კარების მარჯვნივ, არის ეკლესია, რომელსაც ქართულ წმინდა იაკობის ეკლესიას უწოდებენ". ჩვენთვის უცნობია, ეს ცნობა სინამდვილეში ემყარებოდა თუ არა ადგილობრივ ტრადიციას, თუ მისი ეს განცხადება სიონის მთაზე მდებარე წმინდა იაკობის სომხურ ეკლესიაზე წარსულში ქართველთა პრეტენზიების სულ სხვა მონასტერზე გადამისამართების შეგნებულ მცდელობად უნდა მივიჩნიოთ. ჯერჯერობით, სათანადო მასალის არარსებობის პირობებში, ამ კითხვებზე ზუსტი პასუხის გაცემა ჭირს.

იაკობ "უფლის ძმის" სახელობის ეკლესიაში, ისევე როგორც მოციქულ იაკობ ზებედეს ძის სახელობის მონასტერში, დღესდღეობით არანაირი ქართული კვალი არ ჩანს. გვაქვს მხოლოდ ერთი გვიანდელი, მაგრამ საინტერესო ცნობა, რომელიც პირველთან დაკავშირებულ ქართულ არტეფაქტზე გვაუწყებს. ეს ცნობა ეკუთვნის რუს არქიმანდრიტ ლეონიდ კაველინს (1822-1891). კერძოდ, ის წერს, რომ უკვე XIX საუკუნის II ნახევარში იაკობის ("უფლის ძმის") ეკლესია ქრისტიან არაბებს ეკავათ და იქ იმ დროს ყოველდღიურად იმართებოდა ლიტურგია არაბულსავე ენაზე. ეკლესია ამჟამადაც მართლმადიდებელ არაბებს ეკუთვნით და ისინი ყველა დღესასწაულზე სწორედ ამ ადგილას იყრიან თავს.

შემდეგ ლეონიდ კაველინი განაგრძობს: "ამ ეკლესიაში მარჯვენა მხარეს დგას ძველი ხის კათედრა, რომელიც უწინ გოლგოთაზე იდგა და რომელსაც ზოგიერთი მოგზაური მიიჩნევდა იერუსალიმის პირველი ეპისკოპოსის, უფლის ძმის წმინდა იაკობის კათედრად. მაგრამ, მასზე ამოკვეთილი ქართული წარწერები და ადგილი, სადაც ის უწინ იდგა, უჩვენებს, რომ ეს კათედრა განეკუთვნება ჩვენი ერთმორწმუნე ქართველებისგან გოლგოთის ფლობის დროს, მით უფრო, რომ ეს ეთანხმება თვით ბერძენთა აზრს".

ეს ცნობა საინტერესოა თუნდაც იმ თვალსაზრისით, რომ იაკობ "უფლის ძმის" ტახტს თავიანთ მონასტერში უჩვენებენ სომხებიც. აქ მთავარი ტაძრის საკურთხევლის მარცხნივ მდებარე სვეტთან მართლაც არის მოწყობილი გუმბათით გადახურული ხის მოჩუქურთმებული ტახტი, რომელსაც "უფლის ძმის ტახტის" სახელით მოიხსენიებენ. ცნობილია ხეზე კვეთის ასაკიც; მისი შექმნა 1680 წლით თარიღდება. მაგრამ ლეონიდ კაველინი, საზოგადოდ ძალიან სანდო ავტორი, საუბრობს აღდგომის ტაძრის შესასვლელთან მდებარე იაკობ "უფლის ძმის" სახელობის სამლოცველოზე და იქ არსებულ კათედრა-ტახტზე და არა სიონის მთაზე არსებულ სომხურ მონასტერზე.

რუსი ავტორი პირდაპირ მიუთითებს ამ, მისი დროისთვის უკვე დაძველებული ხის კათედრის პირვანდელ ადგილსამყოფელს - გოლგოთას და ამით ხსნის მასზე ქართული წარწერების არსებობის ფაქტს. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ 1883 წელს იერუსალიმში მისული ალ. ცაგარელისთვის ლეონიდ კაველინის ეს ინფორმაცია უცნობი დარჩა. როგორც ჩანს, მას ეს სამლოცველო არ მოუნახულებია. რაც შეეხება გოლგოთაზე მდგარ სამეუფეო ტახტს, მის შესახებ ცნობას გვაწვდის ტიმოთე გაბაშვილი: "და მუნ პატრიარქის ტახტს საფერხეს ქვაზედ ეწერა ქართულებ: მეფემან ქართველთა და კახთამან ლეონ წარმოავლინა იოაკიმ ჯვარის მამა საფასითა, და საფლავი ქრისტესი დაქცეული და გოლგოთა მან აღაშენა. მას აქეთ წარსრულ არს წელი ორას ოცდაორი აქამომდე", ე.ი. აღნიშნული წარწერა ტახტის ქვის საფუძველზე თითქოს 1536 წელს გაუკეთებიათ.

გავრცელებული აზრით, ეს ტახტი აღდგომის ტაძარში 1808 წელს გაჩენილ ძლიერ ხანძარს შეეწირა. სამწუხაროდ, დაბეჯითებით ვერც იმას ვიტყვით, კაველინის მიერ ნახსენები "ხის ძველი კათედრა" ტიმოთესგან ნახსენებ "პატრიარქის ტახტს" შეესაბამება თუ არა. რუსი ავტორი, ტიმოთე გაბაშვილისგან განსხვავებით, არ მიუთითებს, კონკრეტულად რა ადგილას იყო ქართული წარწერები ტახტზე ამოკვეთილი. მაგრამ მისი ცნობა მაინც დამაინტრიგებელი ჩანს; კათედრა ძველი იყო, უწინ გოლგოთაზე მდგარა და მის ქართულ კუთვნილებაზე ზედ ამოკვეთილი ქართულივე წარწერები მოწმობდნენ. ვინ იცის, იქნებ ტიმოთესგან ნახსენები ტახტი ხანძარს გადაურჩა კიდეც?! იაკობ "უფლის ძმის" სახელობის ეკლესიაში დღესაც დგას ხის, გუმბათდახურული სამეუფეო ტახტი (კათედრა).

თუმცა, მისმა გარეგნულმა დათვალიერებამ არსებითი შედეგი არ მოგვცა. სავარაუდოდ, ეს (თუმცა კი, საკმაოდ ძველი), ხის ჩუქურთმებით შემკული კათედრა გვიანდელია. ჩვენთვის ალბათ სამუდამოდ უცნობი დარჩება, რა შინაარსის წარწერები იყო ამოკვეთილი ლეონიდ კაველინის მიერ ნახსენებ გოლგოთურ კათედრაზე...

ბესიკ ხურცილავა

სოციალურ მეცნიერებათა დოქტორი

ჟურნალი "ისტორიანი",#83