ბალყარები - კვირის პალიტრა

ბალყარები

ისტორიულად დადასტურებულია, რომ დღევანდელი ბალყარეთის ტერიტორიის განსაზღვრულ მონაკვეთში, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, სვანები ცხოვრობდნენ...

კავკასიაში ძირძველ კავკასიელებთან ერთად სხვადასხვა წარმომავლობის ეთნოსებიც მკვიდრობენ, მათ შორის თურქულ და ირანულენოვანი ხალხები. ერთ-ერთ თურქულენოვან ეთნოსს ბალყარები წარმოადგენენ, რომლებიც, ბუნებრივია, ისეთივე კავკასიელები არიან, როგორიც ისინი, ვისი ეთნოგენეზიც კავკასიაში მოხდა.

ბალყარები ყარაჩაელთა მონათესავე თურქულენოვანი ხალხია, რომლებიც ჩრდილოეთ კავკასიის მთაში მკვიდრობენ. ბალყარები და ყარაჩაელები ერთ ენაზე ლაპარაკობენ, რომელიც ალთაურ ენათა ოჯახის თურქული ჯგუფის ყივჩაღურ ჯგუფში შედის. ყარაჩაელებს ბალყარებისგან იალბუზის მთა ყოფს. XX საუკუნის 90-იან წლებში ყაბარდო-ბალყარეთში 70,8 ათასი ბალყარი ცხოვრობდა, მათი საერთო რაოდენობა კი 80 ათას კაცს აჭარბებდა.

არცთუ ისე დიდი ხნის წინ ბალყარები თავიანთ თავს ბალყარებს არ უწოდებდნენ. მათი თვითსახელწოდებაა "თაულუა", რაც მთიელს ნიშნავს. ბალყართა ლოკალური ჯგუფებია: ბალყარები (მალყარელები), ბიზინგიელები, ხოლამელები, ჩეგემელები, ურუსბიელები ანუ ბაქსანელები.

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე მალყარელები (ბალყარები) მხოლოდ ჩერეკის ხეობაში მოსახლეებს ეწოდებოდათ. ეს სახელწოდება ამ დროიდან მთელ ხალხზე გავრცელდა. ქართულ წყაროებში ბალყარები ბასიანის სახელით იყვნენ მოხსენიებული.

ბალყარების ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთის ცენტრალურ ნაწილში დასახლება მოხდა მონღოლთა შემოსევების შემდეგ, XIII-XIV საუკუნეებში. კავკასიის მთებში შემოსულ თურქულენოვან ეთნოსს აქ ადგილობრივი უძველესი, კავკასიურენოვანი მოსახლეობა და ირანულენოვანი ალანები შეერწყნენ.

რუსული წყაროები ბალყარებს (ბოლხარებს) პირველად XVII საუკუნეში იხსენიებენ. თუმცა სახელწოდება ბალყარები მხოლოდ მდინარე ჩერეკზე მცხოვრებ მოსახლეობას აღნიშნავდა. დასავლეთევროპულ წყაროებში კი პირველად 1718 წელს მოიხსენიებს მკვლევარი გოტლიბ შობერი ბალყარ თათრებს.

ადგილობრივი კავკასიური და ირანულენოვანი ტომების ასიმილირება თურქულენოვანმა ტომებმა XIII-XIV საუკუნეებშივე მოახდინეს. ამის დამადასტურებელია XIV საუკუნის არაბი გეოგრაფის აბულფედის ცნობა, რომელიც აღნიშნავდა, რომ აფხაზეთის აღმოსავლეთით, კავკასიის ჩრდილოეთ კალთებზე ცხოვრობენ ალანთა თურქულენოვანი ტომები და მათ გვერდით აგრეთვე თურქული რასისანი, რომლებიც ასებად იწოდებიან. წყაროებში ისიცაა აღნიშნული, რომ ბალყარეთის ზოგიერთ მხარეში ორ - თურქულ და სონურ ენაზე ლაპარაკობდნენ.

გასაოცარია, როდესაც "სონურ" ენაში რუსი ავტორები ოსურ ენას გულისხმობენ. სონური ენა, რა თქმა უნდა, სვანური მეტყველებაა. ისტორიულად დადასტურებულია, რომ დღევანდელი ბალყარეთის ტერიტორიის განსაზღვრულ მონაკვეთში, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, სვანები ცხოვრობდნენ. მაგალითად, კლაპროტი აღნიშნავდა, რომ სოფელი ხულამი დასახლებულია სვანური გვარებით, რომლებიც ჯერ კიდევ იმერულად იმოსებიან და თავის თავს სვანებს უწოდებენ. სვანური გვარების მატარებელნი მკვიდრობენ არა მარტო აქ (ე.ი. ხულამში), არამედ გაფანტული არიან მეზობელ კაშკატაუში და ექვემდებარებიან ყაბარდოელებსო.

აქ მცხოვრები სვანები დროთა განმავლობაში ასიმილირდნენ ბალყარებთან. ბალყარეთში არის გვარი შვანლარი, რაც პირდაპირ სვანურ წარმომავლობაზე მიუთითებს. არაერთ სხვა ბალყარულ გვარსაც აქვს გადმოცემა სვანური წარმომავლობის შესახებ (მაგალითად შეიძლება აბეევები და ედებოლოვები დასახელდნენ). ცნობილია, რომ ბალყარი შახმურზაევების გვარი გუჯეჯიანების გვარიდან მომდინარეობს. დადასტურებულია აგრეთვე რაჭველთა მიგრაციის ფაქტები. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ასეთი ურთიერთობანი ცალმხრივი არ ყოფილა. გვაქვს შემთხვევები ბალყართა სვანეთში მიგრაციისაც.

ამდენად, ბალყარებს მჭიდრო კავშირი ჰქონდათ როგორც ქართველ მთიელებთან (სვანებთან, რაჭველებთან), ასევე მეზობელ ხალხებთან, ყაბარდოელებსა და ყარაჩაელებთან.

XIX საუკუნის პირველ მესამედში ბალყარული საზოგადოებები რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდნენ. რუსულ სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ 1827 წელს ურუსბაევის, ჩეგემის, ხოლამისა და საკუთრივ ბალყარეთის მმართველებმა მიმართეს იმპერიის ხელისუფლებას, რათა ისინი რუსეთის ქვეშევრდომობაში მიეღოთ, იმ პირობით, რომ შეინარჩუნებდნენ შარიათული სამართლის ძველ წესებს, ისლამის თავისუფლად აღმსარებლობას.

XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში ჩრდილოეთ კავკასიაში უმიწო ბალყართა ნაწილი (ყარაჩაელებთან ერთად) ბარში დაასახლეს. ბარში გადასახლების მიუხედავად, XIX საუკუნის ბოლოს ბალყარები მიწის სიმცირეს მაინც განიცდიდნენ. მთიელები მარცვლეულს ბარში ყიდულობდნენ, მიდიოდნენ გარე სამუშაოზე.

1921 წელს ბალყართა ოკრუგი მთიელთა ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკის შემადგენლობაში შეიყვანეს; 1922 წელს ჩამოყალიბდა ყაბარდო-ბალყარეთის ავტონომიური ოლქი, რომელიც 1936 წელს გადაკეთდა ავტონომიურ რესპუბლიკად. 1944 წელს ბალყარებს საბჭოთა მთავრობამ მოღალატეობაში დასდო ბრალი და შუა აზიასა და ყაზახეთში გადაასახლეს. 1957 წელს მათ სამშობლოში დაბრუნების ნება დართეს და ყაბარდო-ბალყარეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა აღადგინეს. 1991 წელს ყაბარდო-ბალყარეთის რესპუბლიკა გამოცხადდა.

ბალყარები ძველისძველი მეცხოველეები არიან. მესაქონლეობა მათი მეურნეობის წამყვანი ტრადიციული დარგი იყო. მისდევდნენ მეცხვარეობას, მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის მოშენებას, მეცხენეობას; ჰყავდათ თხები. XVIII საუკუნის ბოლოს მეღორეობა ისლამის გავრცელებასთან ერთად გაქრა. მაისიდან ოქტომბრამდე საქონელს მთის საზაფხულო საძოვრებზე აბალახებდნენ. გვიან შემოდგომაზე კი ყაბარდოს ველის საზამთრო საძოვრებზე მიერეკებოდნენ. ბალყარებს მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ნაწილი ბაგურ კვებაზე ჰყავდათ. აღსანიშნავია, რომ ამტანობითა და გამძლეობით გამოირჩევა ბალყარული ცხენი.

მესაქონლეობასთან ერთად ბალყარები მიწათმოქმედებასაც მისდევდნენ, რომელსაც აქ დამხმარე ხასიათი ჰქონდა. სახვნელი ნაკვეთები ტერასებზე ჰქონდათ. თესავდნენ ქერს, ხორბალს, შვრიას. ხნავდნენ ხის სახვნელით. ბალყარები არა მხოლოდ სახვნელ მინდვრებს, არამედ სათიბებსაც რწყავდნენ.

შინამრეწველობისა და ხელოსნობიდან აღსანიშნავია ქეჩების, ნაბდების წარმოება, ტყავისა და ხის დამუშავება. ნანადირევი მელიის, მგლის, კვერნის ტყავს ჩრდილოეთ კავკასიის ქალაქებსა და დასავლეთ საქართველოში ჰყიდდნენ. ვაჭრობდნენ თაფლითა და ცვილით. ბალყარები ძირითადად ვაჭრობდნენ ყაბარდოელებთან და დასავლეთ საქართველოს მთიანეთის - სვანეთისა და რაჭის მოსახლეობასთან. ონში გასაყიდად ნაბდები, თექა, ყაბალახები გადმოჰქონდათ, რასაც თამბაქოზე, სპილენძის ქვაბებზე, ჭურჭელსა და სხვა საგნებზე ცვლიდნენ. XVIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან რუსებისგან კავკასიასა და შავიზღვისპირეთში ძირითადად მარილს იძენდნენ. მოგვიანებით განავითარეს სარძევე მრეწველობა. თავადმა ურუსბაევებმა ბაქსანის მარცხენა ნაპირზე ააშენეს ყველის ქარხანა, სადაც შვეიცარიულ ყველსაც კი ამზადებდნენ.

ბალყარეთში დიდი სოფლები რამდენიმე გვარით იყო დასახლებული. XIX საუკუნის 30-იან წლებში ბალყარულ სოფელში საშუალოდ 130-140 კომლი ითვლებოდა. გვიან მათი რაოდენობა, ბარში გადასახლების გამო, შემცირდა. სოფლების დამფუძნებლებად, ჩვეულებრივ, რამდენიმე გვარს თვლიდნენ. მთის კალთებზე საფეხურებად შეფენილი სოფლების უმეტესობა შეჯგუფებული ტიპისა იყო. გვხვდებოდა ციხეთა ტიპის სოფლები, რომლებსაც ადგილობრივი ზედაფენა ფლობდა. თავდაცვის მიზნით სოფლებში აგებული ჰქონდათ კოშკები, ძირითადად საბრძოლო ხასიათისა.

საცხოვრებლისგან განსხვავებით, კოშკებს გათლილი ქვებისგან აშენებდნენ. კოშკები ძირითადად ორი ფორმისა ჰქონდათ - სწორკუთხოვანი (ზედა ჩეგემი) და ზედა ნაწილისკენ დავიწროებული. ასეთი ტიპის კოშკის ზედა ნაწილში, სხვათა შორის, ქრისტიანობის სიმბოლო - ჯვარია გამოსახული. ზოგიერთ სოფელში დღემდე შემორჩენილია საგვარეულო საძვალეები - აკლდამები. ბალყართა საცხოვრებლის ტიპები სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდში იცვლებოდა. ყველაზე ძველ ტიპს წარმოადგენდა ნახევრად მიწისზედა და მიწისზედა ქვის სახლები, ტყით მდიდარ ადგილებში კი - ძელური სახლები.

ბალყარულ სახლში კერას მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა. ის წმინდა ადგილი და ოჯახის ერთობის სიმბოლო იყო. კერასთან ბალყარები სხვადასხვა რიტუალს ასრულებდნენ. ოჯახის უფროსის გარდაცვალებისას, კერაში ცეცხლს აქრობდნენ. მშობლების სახლიდან გასვლამდე პატარძალს აუცილებლად კერისთვის სამჯერ უნდა შემოევლო. კერის შეურაცხმყოფელი პირი ოჯახის მესისხლედ მიაჩნდათ. თითქმის XIX საუკუნის ბოლომდე საცხოვრებელი ერთკამერიანი იყო; ძველად მისი ზომები 50-100 კვადრატულ მეტრამდე მერყეობდა. საცხოვრებელთანვე ჰქონდათ სამეურნეო ნაგებობები. ორ-სამ ოთახიან სახლში ერთი ოთახი აუცილებლად სასტუმროდ იყო გათვალისწინებული.

ბალყართა ტანსაცმელი სხვა ჩრდილოეთკავკასიელი ხალხების ტანსაცმლისგან თითქმის არ განსხვავდებოდა. ზედა ფენის წარმომადგენელთა გამოსასვლელი სამოსი თეთრი ჩოხა იყო. ბალყარები ატარებდნენ იარაღს, პირველ რიგში, ხანჯალს.

ბალყარები XX საუკუნემდე ერთმანეთსა და სხვა მეზობელ ხალხებს ვიწრო და ციცაბო ბილიკებით უკავშირდებოდნენ.

ბალყართა ძირითადი საკვები რძის პროდუქტი იყო: მაწონი, ყველი, არაჟანი. ყველს ძროხის, ცხვრისა და თხის რძისგან აკეთებდნენ. მარცვლეული კულტურებიდან წამყვანი იყო ქერი, რომლისგან ხდიდდნენ ლუდს. ბევრი ჰქონდათ თაფლი. თაფლის, მოშუშული ფქვილისა და კაკლის ნაზავისგან ტრადიციულ ჰალვას ამზადებდნენ. ბალყარებს საკვების არაზომიერად, გადაჭარბებულად მიღება დიდ ნაკლად მიაჩნდათ. სუფრასთან განსაკუთრებულ ეტიკეტს იცავდნენ. პირველ ყოვლისა დიდ პატივისცემას გამოხატავდნენ ოჯახის უფროსისადმი, რომელსაც ახალგაზრდა მამაკაცები ემსახურებოდნენ. ახალგაზრდა მამაკაცთა არყოფნის შემთხვევაში, ოჯახის უფროსს შეიძლება გოგონებიც მომსახურებოდნენ. უფროსი მამაკაცის შემდეგ ჯერ დანარჩენი მამაკაცები შეექცეოდნენ, შემდეგ - ქალები ასაკისა და ოჯახში მდგომარეობის მიხედვით. ბავშვებს ცალკე აჭმევდნენ.

XIX საუკუნის დასაწყისში ბალყარეთში პატრიარქალური ურთიერთობები არსებობდა. ბალყარეთი ერთ მთლიან ადმინისტრაციულ-პოლიტიკურ ერთეულს არ წარმოადგენდა. ის ცალკეული საზოგადოებებისგან შედგებოდა. ყოველ საზოგადოებას ერთი ან რამდენიმე დიდგვაროვანი (მიწისა და საქონლის მესაკუთრენი) მართავდა. ბალყარეთის მმართველები - ტაუბიები XVII საუკუნის რუსულ წყაროებში მოხსენიებული არიან როგორც მურზები, მმართველები, მამასახლისები. ბალყარების ძირითად ნაწილს თავისუფალი მეთემეები (ყარაკიშები, "შავი ხალხი"), შეადგენდნენ; დამოკიდებულ გლეხებს კი ეწოდებოდა "ჩეგარი". ლაშქრობის შემდეგ ტყვედ ჩავარდნილ მონებს ("კულ") ძირითადად საოჯახო მეურნეობაში ასაქმებდნენ.

XIX საუკუნეში ბალყარული საზოგადოების ძირითად უჯრედს პატარა ოჯახი შეადგენდა. დიდი ოჯახები იშვიათად იყო. ქალები ემორჩილებოდნენ მამაკაცებს, უმცროსები - უფროსებს. არსებობდა აკრძალვა-უმძრახობის სხვადასხვა სისტემა. რძალს არ შეეძლო სხვათა თანდასწრებით დალაპარაკებოდა დედამთილსა და მამამთილს. მშობლებს არ შეეძლოთ შვილებისადმი სიყვარული აშკარად გამოეხატათ. წარსულში არსებობდა ლევირატი, სორორატი, ქალის მოტაცების ჩვეულება. გავრცელებული იყო სისხლის აღება, ძმად შეფიცვა, გაძიძავება... სოციალურად დაწინაურებულები აღსაზრდელად თავიანთ შვილებს ვასალებსა და გლეხებს აძლევდნენ. თავის მხრივ, ისინი აღსაზრდელად იყვანდნენ ყაბარდოელი და ქართველი (სვანი) თავადების შვილებს. გაძიძავება ძირითადად ნათესაური კავშირების დამყარების, აგრეთვე მფარველობის მიზნით ხდებოდა.

ბალყარეთში ქორწინება ეგზოგამიური იყო; ერთი გვარის შიგნით ქორწინება იკრძალებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ბალყარები XVIII საუკუნიდან ისლამის მიმდევრები იყვნენ, მათში მრავალცოლიანობა არ გავრცელებულა. ქორწინების საკითხს ოჯახის უფროსი წყვეტდა. ბალყარებმა იცოდნენ ურვადი. საქმრო საცოლის მშობლებს ურვადს (საქონელს, ფულს, სხვადასხვა საგნებს) უგზავნიდა. მემკვიდრეობა მხოლოდ ვაჟიშვილებზე გადადიოდა, ვაჟიშვილების არყოლის შემთხვევაში - უახლოეს ნათესავ მამაკაცებზე. ქორწილის დროს მღეროდნენ საქორწილო სიმღერებს, განსაკუთრებით "უა რაიდას".

ზედაფენის ისლამიზაცია ბალყარეთში ჯერ კიდევ XVII საუკუნის მეორე ნახევარში დაიწყო. XVIII საუკუნეში აქ ისლამს ძირითადად დაღესტნელები ქადაგებდნენ. თუმცა ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში ბალყართა რწმენა-წარმოდგენები ქრისტიანობის, ისლამისა და წარმართობის სინთეზს წარმოადგენდა. ისლამის გავრცელებას თან ახლდა წარმართული და ქრისტიანული ძეგლების განადგურება. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში წმინდა გიორგის გამოსახულება შემორჩენილი იყო სოფელ ბიზინგის მახლობლად მდებარე ეკლესიაში. არაერთი პატარა ეკლესია იყო შემორჩენილი ბალყარისა და ხოლამო-ბიზინგის ხეობებში. ეთაყვანებოდნენ წმინდა ქვებსაც. წმინდა ქვებთან შესაწირი მიჰქონდათ. აქვე ვაჟების სრულწლოვანებასაც აღნიშნავდნენ. თაყვანს სცემდნენ წმინდა ხესაც, რომელსაც სპეციალურად ტრადიციულ ღვეზელს უცხობდნენ.

როლანდ თოფჩიშვილი

ჟურნალი "ისტორიანი",#12