ვინ და როდის ჩაუყარა საფუძველი იერუსალიმის ჯვრის მონასტერს? - კვირის პალიტრა

ვინ და როდის ჩაუყარა საფუძველი იერუსალიმის ჯვრის მონასტერს?

როცა ბერძნები მონასტერს დაეუფლნენ, ამ სავანის დაარსების შესახებ, ქართულის გარდა, სხვა ისტორიული ტრადიცია არ არსებობდა

იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის შექმნის ისტორიაზე სამეცნიერო თუ პოპულარულ ლიტერატურაში ხშირად გვხვდება ერთმანეთისგან განსხვავებული შეხედულებები. წერილობითი წყაროების ცნობების სიმწირის პირობებში, მკვლევრები ხშირად განსაკუთრებულ აქცენტს თქმულებებსა და გადმოცემებზე აკეთებენ. თუმცა არჩევანი აქაც მწირია, მოცემულ საკითხზე მხოლოდ ქართული და ბერძნული გადმოცემები არსებობს. ბიზანტიური პერიოდის წერილობით წყაროებში ჯვრის მონასტერი არსად არ არის ნახსენები, თუმცა გასული საუკუნის 60-70-იანი წლების მიჯნაზე ჯვრის მონასტერში ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა ცხადყო, რომ ბიზანტიური პერიოდის დასაწყისშივე ამ ადგილას ბაზილიკური ტიპის მოზრდილი ტაძარი მდგარა. და თუ ის იმთავითვე უკავშირდებოდა წმინდა ჯვრის ხის აღმოცენების ადგილს და ჯვრისსავე სახელს ატარებდა, მაშინ წერილობითი წყაროების დუმილის ფაქტი საკმაოდ უცნაურად მოჩანს და ახსნას მოითხოვს.

მკვლევართა წრეში არის მხოლოდ ვარაუდი, რომ ა პერიოდში აგებული ჯვრის მონასტერი ვერ გადაურჩა ჯერ სპარსელთა (614 წ.), შემდეგ კი არაბ დამპყრობთა პალესტინაში გამოჩენას (637-640). მიუთითებენ აგრეთვე ეგვიპტის ხალიფა ალ-ჰაქიმის (996-1021) მმართველობის დროს ქრისტიანთა სასტიკ დევნაზე, მის მიერ ეგვიპტესა და სირია-პალესტინაში 30 ათასზე მეტი ეკლესია-მონასტრის განადგურებისა და ქრისტიანთა ქონების კონფისკაციის ფაქტზე. პალესტინის ძველი ეკლესია-მონასტრების განადგურების მიზეზი, არცთუ იშვიათად, ბუნებრივი კატაკლიზმები (მიწისძვრები) ან უბრალოდ მოუვლელობაც ხდებოდა.

რას მოგვითხრობს ქართული ტრადიცია

ქართული ტრადიციული გადმოცემები ბერძნულზე უფრო ძველიც არის და შინაარსობრივად განსხვავებულიც. ამ ტრადიციის მიხედვით, ჯვრის მონასტრის ადგილი ქართველებს ჯერ კიდევ იბერიის პირველი ქრისტიანი მეფის- მირიანის დროს (IV საუკუნის I ნახ.) მოუპოვებიათ. არსებობს ამ გადმოცემის ორი ვერსია: 1) მეფე მირიანმა ეს ადგილი შეიძინა; 2) მეფე მირიანს მიწის ეს ნაკვეთი, ერთმორწმუნეობის მოტივით, იმპერატორმა კონსტანტინე დიდმა უბოძა საჩუქრად. ამის შემდეგ, როგორც ეს გადმოცემა გვამცნობს, იბერიის ქრისტესმოყვარე მეფეს- ვახტანგ გორგასალს (442-502) ამ ადგილას წმინდა ჯვრის სახელობის მონასტერი აუგია.

მართალია, გადმოცემების ქართული ვერსია ბერძნულზე ძველია, მაგრამ წერილობით ისიც საკმაოდ გვიან გაფორმდა, რასაც თავისი ახსნა აქვს. ქართული მხარე ჯვრის მონასტერს ხანგრძლივად და უპირობოდ ფლობდა. ამ მონასტრის მფლობელობის საკითხზე XI-XVII საუკუნეებში ქართველთა მიმართ პრეტენზია რომელიმე სხვა ქრისტიანულ თემს არასოდეს გამოუთქვამს. აღნიშნული პერიოდის ყველა ის მომლოცველი თუ მოგზაური, ვინც კი ჯვრის მონასტერზე საუბრობს თავის ჩანაწერებში, ერთხმად აღიარებს მის ქართულ კუთვნილებას. ამ ტრადიციის გამოძახილს ვხედავთ მონასტრის ქართველთაგან დაკარგვის შემდგომაც. ეს ტრადიცია დღესაც ცოცხლობს იერუსალიმის ძველი ქალაქის მკვიდრთა შორის. მონასტრის კუთვნილების საკითხზე ისტორიული ტრადიციის წერილობითი გაფორმების საჭიროება კი ქართულ მხარეს მხოლოდ მას შემდეგ გაუჩნდა, როცა მას ამ სავანის საბოლოოდ დაკარგვის საფრთხე შეექმნა. ოდნავ მოგვიანებით მსგავსი საჭიროება ჯვრის მონასტრის ახალ მფლობელთა წრეშიც გაჩნდა. ამრიგად შეითხზა ამ სავანის დაარსების საკითხზე ალტერნატიული, ბერძნული ვერსია, რომლის ქვაკუთხედსაც წარმოადგენს თვალსაზრისი ჯვრის მონასტრის ბიზანტიელი ბერძნების მიერ დაარსების შესახებ.

ინფორმაცია პალესტინაში ვახტანგ გორგასალის მიერ ეკლესია-მონასტრების შენებაზე გვიანდელი შუა საუკუნეების პერიოდში ჩნდება. ჯვრის მონასტრის წარსულთან ვახტანგ გორგასლის სახელის დაკავშირების ჩვენთვის ცნობილი უადრესი ფაქტი უწინ თვითონ მონასტერშივე გვხვდებოდა. კერძოდ, მისი მთავარი ტაძრის საკურთხეველში, წმინდა ტრაპეზის მარცხნივ იატაკში ჩასმულ მარმარილოს ერთ-ერთ ფილაზე ამოკვეთილ ქართულ წარწერაში ის მონასტრის აღმშენებლად მოიხსენიებოდა. წარწერის ტექსტი მოცემულია ალექსანდრე ცაგარელისა და თედო ჟორდანიას შრომებში. სამწუხაროდ, ქართველ სწავლულებსა და კინოდოკუმენტალისტებს ეს წარწერა 1960-იან წლებში უკვე სრულიად წარხოცილი დახვდათ, რის გამოც მის პალეოგრაფიულ მხარეზე ზუსტი წარმოდგენა არ გვაქვს. ალ. ცაგარელი წარწერის ხნოვანებას პალეოგრაფიული ნიშნებით XI-XVI საუკუნეებით საზღვრავდა. თვითონ წარწერა კი გვამცნობდა: "ესე წმიდაჲ და ყოვლად პატიოსანი მონასტერი ჯუარისჲ მადლითა და შეწევნითა ღმრთისაჲთა მეფესა ვახტანგ გორგასალს აღუშენებია".

ვახტანგ გორგასალი ასევე ქტიტორად ყოფილა ნახსენები ჯვრის მონასტრის მთავარი ტაძრის დასავლეთ კედელზე გამოსახული მისი პორტრეტის თავზე არსებულ წარწერაშიც. მისი ფრესკა იქ სხვა ქართველი მეფეების- მირიანისა და ბაგრატის პორტრეტებთან ერთად იყო წარმოდგენილი. ამ ჯგუფური სურათის თავზე ალ. ცაგარელმა იხილა უკვე გვარიანად დაზიანებული წარწერა: "ქ. მირიან მეფესა უბოძა კონსტანტინე ბერძენთა მეფემან ესე ჯუარი[...], მოვიდეს მეფე ვახტანგ გორგასალი და დაიჭირა იერუსალემი და აღაშენა ესე ჯუარისა მონასტერი..." ტიმოთე გაბაშვილის მიერ 1758 წელს ჯვრის ტაძრის ფრესკიდან გადმოხატული ვახტანგ გორგასლის პორტრეტის თავზე გვაქვს მინაწერი მხედრული შრიფტით: "სახელოანი დიდი ხელმწიფე ვახტანგ გურგასლან, მპყრობელი და მეფე საქართველოსა და იერუსალიმისა, ხოსროიანი". დღეს ეს ფრესკები თავისი წარწერებიანად მონასტერში აღარ გვხვდება.

მონასტრის მთავარი ტაძრის ინტერიერი

ისტორიული წყაროებიდან ცნობილია ჯვრის მონასტრის მთავარი ტაძრის რამდენჯერმე განახლებისა და მოხატვის ფაქტი. ვიცით, რომ ტაძარი მოხატული იყო უკვე XI საუკუნეში. მომდევნო ასწლეულის დასაწყისში ეკლესია მოხატული უხილავს რუს პილიგრიმ დანიელ ჩერნიგოველს. შემდეგ, როგორც ეს მონასტრის აღაპებიდან ჩანს, ტაძრის მხატვრობა გაუახლებიათ XIV საუკუნეში და არაბ მწერალ ალ-უმარის ის ამ სახით უხილავს. სულ ბოლოს ქართველთაგან ტაძრის მოხატულობის განახლება უკვე 1643-1644 წლებში მოხდა ჯვრის მამის- ნიკოლოზ (ნიკიფორე) ჩოლოყაშვილის მეთავეობით. ეს გვაძლევს იმის თქმის საფუძველს, რომ გადმოცემა ვახტანგ გორგასლის ქტიტორობის შესახებ ჯვრის მონასტერში უეჭველად არსებობდა 1640-იან წლებში და სავარაუდოდ, უფრო ადრეც (XI-XVI სს.). პროხორე შავთელის "ცხოვრებაში" ამ გადმოცემის შესახებ არაფერია ნათქვამი. ტრადიცია ვახტანგ გორგასლის იერუსალიმში სტუმრობაზე კი პროხორემდე უკვე არსებობდა საქართველოში. ამის შესახებ ვახტანგ გორგასლის "ცხოვრების" ავტორი, ჯუანშერ ჯუანშერიანი გვამცნობს: "ვახტანგს ევედრნეს დედა და დაჲ მისი ხუარანძე, რათა წარიტანეს თანა და ილოცონ იერუსალემს. წარიტანა და... წარვიდეს ვახტანგ და დედაჲ და დაჲ მისი იერუსალემს, ...შევიდეს და ილოცეს წმიდასა აღდგომასა, და მოილოცეს ყოველნი ადგილნი წმიდანი, და შეევედრნეს წმიდასა აღდგომასა, შეწირეს შესაწირავი დიდი და წარმოვიდეს ანტიოქიას". მემატიანის ქრონოლოგიით, ამ ფაქტს ადგილი თითქოს 460-იან წლებში ჰქონდა.

ეს ტრადიცია მომდევნო საუკუნეებშიც განაგრძობს სიცოცხლეს და გზადაგზა ახალ პლასტებს იძენს. ყველაზე ვრცლად მოცემულ საკითხზე ტიმოთე გაბაშვილი (1758 წ.) საუბრობს: "მირიან ხოსროიანის მოსლვის შემდგომად მოსრულ არს დიდად სახელოვანი საქართველოთ მეფე ვახტანგ გორგასლან. რამეთუ მდებარე არს წერილთა შინა მუნ, ვითარმედ სულტანი მისირ-ეგვიპტისა ევედრა მეფესა ქართველთასა ვახტანგ გორგასლანს, რათა წარმოვიდეს ლაშქრითა და, იერუსალიმს ფრანგნი რომელნიცა იპყრობდენ, განდევნოს და თვით დაიპყრას. ამისთვის მოვიდა სპითა დიდითა და განიოტნა ფრანგნი და თვით დაიპყრა იერუსალიმი და აღაშენა მონასტერნი მრავალნი. და მეგვიპტელთაგან მას მისცემია, და მრავალჟამ სჭერიათ იერუსალიმი და პალესტინე, და მრავალი მონასტერი აღუშენებიათ". მასვე ეკუთვნის ცნობა, რომ ვახტანგ გორგასალმა "დაიპყრო იერუსალიმი და პალესტინე". აზრი ვახტანგ გორგასლის მიერ იერუსალიმის "დაპყრობის" შესახებ ტიმოთე გაბაშვილს, როგორც ჩანს, ჯუანშერის მონათხრობმა გაუჩინა. სწორედ ამ ავტორის თხზულებაში გვხვდება სპარსელებთან ერთად სალაშქროდ მყოფი ვახტანგ გორგასლის მიერ წარმოთქმული შემდეგი სიტყვები: "ჩემთა აქა მოსლვითა პირველად გამომიხსნია იერუსალემი, წმიდა ქალაქი, სადა დადგეს ფერხნი უფლისა ჩვენისა იესოს ქრისტესნი". ამ ცნობის შინაარსი ისტორიკოსთაგან ერთგვაროვნად არ არის განმარტებული. თუმცა კონტექსტიდან გამომდინარე, ჯუანშერის მონათხრობის შინაარსი საკმაოდ ნათელია- ვახტანგ გორგასლის სიტყვით, სპარსელთა აღმოსავლურ ლაშქრობაში მონაწილეობით მან ომის საფრთხე აარიდა იერუსალიმს.

ტიმოთე გაბაშვილის მოცემულ ცნობაში ვახტანგ გორგასალთან დაკავშირებით ეგვიპტელი სულტნისა და ფრანგთა (ჯვაროსანთა) ხსენების ფაქტი რომ აშკარა ანაქრონიზმია, ეს სადავო არ არის. ტიმოთე წერს, რომ მან ეს ინფორმაცია "წერილთა შინა" ამოიკითხა. ისე ჩანს, რომ აქ სხვადასხვა დროის ამბების აღრევასთან გვაქვს საქმე. მაგალითად, წერილობითი წყაროებიდან ჩვენთვის ცნობილია, რომ 1299/1300 წელს იერუსალიმი მონღოლთა რაზმთან ერთად დალაშქრა გორგასლის სეხნია და ეკლესიის მიერ ასევე წმინდანად შერაცხულმა მეფემ- ვახტანგ III-მ (1299, 1302-1308), რომლის მცდელობა ჯვრის მონასტრის მაჰმადიანთა ხანმოკლე (1273-1305) ტყვეობიდან დასახსნელად სავანის აღაპთა წიგნშიც არის ასახული. ვახტანგ III-ის ყაზან ყაენთან ერთად სირია-პალესტინაში ლაშქრობის ამბავს ჟამთააღმწერელი (XIV ს.) მოგვითხრობს: "მას ჟამსა იწყო ყაზან ყაენმან ამხედრება მეგვიპტელთა ზედა, და მოუწოდა მეფესა ვახტანგს... ვითარცა ესმა სულტანსა მისრისასა ნასარ მელიქსა, შეკრიბა სპა მისი ყოველი... და იქმნა ომი სასტიკი ესოდენ... სადა ვახტანგ და სპანი მისნი მხნედ ბრძოდეს... და მიუწია ლაშქარმან ვიდრე წმიდად ქალაქად იერუსალომად... და მივიდეს ვიდრე ღაზამდე".

მართალია, ტიმოთე გაბაშვილის ცნობაში განსხვავებული წარსული რეალიების აღრევასთან გვაქვს საქმე, მაგრამ ვახტანგ გორგასლის იერუსალიმთან კავშირის შესახებ ქართული ტრადიცია რომ მდგრადი იყო, ამას მოწმობს იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოს II-ის (1641-1707) ერთ-ერთ წერილში გაცხადებული ინფორმაცია, რომ გოლგოთაზე მას თავად უნახავს ამ მეფის მიერ შედგენილი რაღაც ძველი ხელნაწერი საბუთი. ქართული ტრადიცია ასევე ვახტანგ გორგასლის სახელთან აკავშირებს ჯვრის მონასტრის მახლობლად, მალხაში ქართული დასახლების გაჩენის ფაქტსაც.

წმინდა ჯვრის ხის აღმოცენების ადგილი ჯვრის მონასტერში, საკურთხევლის უკან

იმისგან დამოუკიდებლად, თუ რამდენად სწორად ჰყავდათ ქართველებს ძველად შერჩეული ჯვრის მონასტრის დამაარსებლის კანდიდატურა (ვახტანგ გორგასალი), უთუოდ ხაზგასასმელია, რომ ქართულ გადმოცემებში ჩანს ამ მონასტრის პროხორე შავთელამდე დიდი ხნით ადრე, ბიზანტიურ პერიოდში არსებობის ხსოვნა და რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ჩანს იმ უძველესი სავანის ქართველთაგან დაარსების ხსოვნაც. არსებითია ის ფაქტიც, რომ ეს ხსოვნა მონასტრის ქართველ მკვიდრთა წრეში ჯერ კიდევ მანამდე არსებობდა, სანამ ქართველები თავიანთ უმთავრეს სავანეს საბოლოოდ დაემშვიდობებოდნენ და მისი დაარსების საკითხზე ისტორიაში პირველად გამოუჩნდებოდათ სხვა მოცილე მხარე ქრისტიანთა რიგებიდან.

ჯვრის მონასტრის ხელმეორედ დაბადება XI საუკუნის 30-იან წლებში მთლიანად ქართველ საერო და სასულიერო მოღვაწეებს (მეფე ბაგრატ IV, ბერი პროხორე შავთელი) უკავშირდება. აქედან მოყოლებული, ეს სავანე ქართველებს თითქმის უწყვეტად ეპყრათ 1685 წლამდე. სამწუხაროდ, წერილობით წყაროებში არ ჩანს რაიმე ისეთი ცნობა, რომლითაც გამოირკვეოდა, რა მდგომარეობაში დახვდა ჯვრის მონასტრის ადგილას მანამდე არსებული ნაგებობები მის ქტიტორს- პროხორე შავთელს (+1066 წ.). გვაქვს ერთ-ერთ ქართულ ხელნაწერში (Jer. 145) 1038 წლით დათარიღებული ანდერძი თვითონ პროხორესი, სადაც ნათქვამია: "ღირს ვიქმენ მე, გლახაკი და ფრიად ცოდვილი გიორგი-პროხორე, სახელად ოდენ მღდელი, ხოლო საქმითა არა ღირსი, რომლითა შემძლებელ ვიქმენ უძლურებითა და სიგლახაკითა ჩემითა აღშენებად წმიდისა ამას ცხოველყოფელისა ჯუარისა ადგილისა". 1040 წელს ანტიოქიაში, კალიპოსის მონასტერში გადაწერილ ერთ ქართულ ხელნაწერშიც გვხვდება მინაწერი, რომლითაც ბიზანტიაში კეისარ მიქაელ IV-ისა (1034-1041) და საქართველოში მეფე ბაგრატ IV-ის (1027-1072) მმართველობის დროს ეს წიგნი შეუწირავთ "წმიდასა მონასტერსა ღმრთის მიერ აღშენებულსა ჯუარს, რომელი აღეშენა ხელითა წმიდისა და სანატრელისა მამისა და მოძღურისა ჩუენისა პროხორესითა, მახლობელად წმიდისა ქალაქისა იერუსალემისა".

XI საუკუნის 60-იან წლებში ანონიმი ავტორის მიერ დაწერილი "პროხორეს ცხოვრება" კი გვამცნობს, რომ მან "ღმრთისა განგებითა იწყო შენებად მონასტრისა მახლობელად იერუსალემს, დასავლით კერძო, რომელსა უწოდიან ჯვრისა მონასტერი. და აღაშენა და განასრულა და შეამკო ეკლესიაჲ ყოვლითა სამკაულითა". ამ ცნობებიდან უფრო იმ დასკვნის გამოტანაა შესაძლებელი, რომ პროხორემ ძველის ნაფუძარზე არსებითად ახალი შენობა-ნაგებობები აღმართა. ამიტომაც არ არის იქ საუბარი ძველად არსებული სავანის აღდგენისა თუ განახლების შესახებ. პროხორე რომ ახალი მონასტრის აღმშენებელი იყო და არა ძველი, დანგრეული ან ძლიერ დაზიანებული სავანის რესტავრატორი, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ მონასტრის მშენებლობა საკმაოდ დიდხანს, დაახლოებით ოც წელიწადს გაგრძელებულა. მაგრამ, გარეგნულად და იურიდიულად ამ მშენებლობას ალბათ ძველის განახლების სახე ჰქონდა, რადგან იმ დროს წმინდა მიწაზე მუსლიმანი მმართველები ქრისტიანებს მხოლოდ დანგრეული ან ძლიერ დაზიანებული ეკლესია-მონასტრების აღდგენის უფლებას აძლევდნენ. ცარიელ ადგილას ახალი ნაგებობების მშენებლობა ქრისტიანებს სასტიკად ეკრძალებოდათ. ამ მიზეზით ზოგიერთი მეცნიერი სამართლიანად ფიქრობს, რომ XI საუკუნეში ჯვრის მონასტერი ცარიელ ადგილზე არ აშენებულა და რომ იმავე ლოგიკით, ქართველებისგან შერჩეულ ადგილზე არსებულ ნაგებობათა ნაშთებს პატრონი ან საერთოდ არ ჰყავდა, ანდა ქართველებს მასზე ძველთაგანვე ჰქონდათ უფლება.

ქართული მხარე არც ჩქმალავდა პროხორეს მიერ აგებული მონასტრის წინამორბედი სავანის არსებობის ფაქტს. ქართველთა პოზიცია ამ საკითხზე სავსებით გამჭვირვალე იყო: მიწის ნაკვეთი იქ არსებული ნანგრევებითურთ ძველთაგანვე ეკუთვნოდა მათ წინაპრებს და შესაბამისად, იქ მშენებლობის სრული იურიდიული უფლებაც ჰქონდათ. შეიძლება ითქვას, რომ ახალი მონასტრის ასაშენებლად ქართველებს ეს ადგილი შემთხვევით არ შეუგულებიათ. ეტყობა, XI საუკუნეში ქართველთათვის ცნობილი იყო ტრადიციული გადმოცემა IV საუკუნიდან მიწის ამ ნაკვეთზე მათი წინაპრების უფლების შესახებ.

პროხორე შავთელის ზემოთ ნახსენებ მინაწერს რაც შეეხება, სხვასთან ერთად ის იმითაც არის აღსანიშნავი, რომ მკაფიოდ არის მინიშნებული ამ ადგილის საკრალურობა: აქ იდგა ის ხე, რომლისგანაც მაცხოვრისთვის განკუთვნილი ჯვარი გაკეთდა. ამგვარ საკრალურ ადგილას არსებულ სავანეს არც ერთი ქრისტიანი ხალხი თავისი ნებით არ მიატოვებდა, თუ ის მიწასთან გასწორებული არ იქნებოდა. ასეთ შემთხვევაშიც კი, მიწათმფლობელობის პრინციპიდან გამომდინარე, ამ წმინდა ადგილს უცხოს არავინ დაუთმობდა. ამიტომ ისტორიული ტრადიცია, რომ ჯვრის მონასტერი მიწის ნაკვეთიანად უკვე IV-V საუკუნეებში ეკუთვნოდა იბერიელ ქართველებს, სიმართლეს ჰგავს. პროხორესგან სამონასტრე ადგილის ყიდვა-შეძენაზე ქართული წერილობითი წყაროების დუმილის ფაქტიც აღნიშნულის მოწმობა ჩანს.

რას მოგვითხრობს ბერძნული ტრადიცია

ჯვრის მონასტრის დაარსების საკითხზე ბერძნული გადმოცემა ქართულისგან საგრძნობლად განსხვავდება. მონასტრის ამჟამინდელი მეპატრონეების აზრით, სავანეს საფუძველი ადრებიზანტიურ ხანაში დედოფალმა ელენემ (+330) ან მისმა ვაჟმა- კონსტანტინე დიდმა (306-337) ჩაუყარა; მოგვიანებით კი ბიზანტიის იმპერატორების- იუსტინიანე I-ისა (527-565) ან ჰერაკლე I-ის (610-641) დროს მონასტერი განახლდა. ამ პოზიციის მიღმა ის ქვეტექსტიც იკითხება, რომ ჯვრის მონასტრის სათავეებთან სწორედ ბიზანტიელი ბერძნები იდგნენ და არა ვინმე სხვა.

ბერძნული ტრადიცია ჯვრის მონასტრის დაარსების საკითხზე საკმაოდ გვიან, ქართველთაგან ამ სავანის დაკარგვის (1685 წ.) შემდგომ პერიოდში ჩნდება. მანამდე ის წერილობით წყაროებში არსად გვხვდება. XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ამ ვერსიას თავიანთ შრომებში ხშირად აფიქსირებდნენ ჯვრის მონასტრის თეოლოგიური სკოლის (1853-1908) წარმომადგენლები (ნიკოდიმე კიზიკელი, ხრიზოსტომოს პაპადოპულოსი, კირილე ათანასიადისი, ბენიამინ იოანიდისი და სხვ.). 1969-1971 წლებში მონასტერში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შემდეგ კი, მას უკვე ბერძენ მეცნიერთა შრომებშიც (ათანასიოს ეკონომოპულოსი, ვასილიოს ცაფერისი) ვხედავთ.

მას შემდეგ, რაც ჯვრის მონასტერს დაეუფლნენ, სავანის ახალ მეპატრონეებს ბუნებრივად გაუჩნდათ მისი წარსულის გამორკვევის სურვილი. მაგრამ, ვინაიდან იმ დროს მონასტერთან დაკავშირებით, ქართულის გარდა, სხვა ისტორიული ტრადიცია არ არსებობდა, თავდაპირველად ისინი სწორედ მას ეყრდნობოდნენ. ასე გახდა ცნობილი ბერძნულენოვანი მკითხველისთვის მირიანის, ვახტანგ გორგასლის, ბაგრატის, პროხორესა და ჯვრის მონასტერთან დაკავშირებული სხვა ქართველ ისტორიულ პირთა სახელები. მონასტრის წარსულისადმი ინტერესი განსაკუთრებით გაიზარდა XIX საუკუნის II ნახევარსა და XX საუკუნის დასაწყისში. ამაში დიდი როლი ითამაშეს ჯვრის მონასტრის ბაზაზე 1853 წელს ჩამოყალიბებული თეოლოგიური სკოლის წარმომადგენლებმა.

ბერძნული წარწერა, სადაც ლევან დადიანი იხსენიება ლეონტი ტატიანად. ამ წარწერის საფუძველზეც გაჩნდა მეფე ტატიანი ბერძნულ გადმოცემაში

პალესტინის ქრისტიანული სიძველეების ბერძენი მკვლევრებისთვის ქართული ტრადიცია უწინდებურად რჩებოდა ჯვრის მონასტრის ისტორიის საფუძვლად, მაგრამ, გზადაგზა ის ახალ პლასტებსაც იძენდა. იმ დროის ბერძენ საეკლესიო მწერალთა შრომებში ისეთ სერიოზულ ლაფსუსებს ვხვდებით, რომლებიც მხოლოდ ერთზე შეიძლება მეტყველებდეს: ჯვრის მონასტრის წარსულზე ბერძნული გადმოცემა (ისტორიული ტრადიცია), როგორც ასეთი, მანამდე უბრალოდ არ არსებობდა. ამ აზრის სისწორეში ადვილად დავრწმუნდებით აღნიშნულ მწერალთა წიგნებში მოცემულ მასალაზე თვალის ერთი გადავლებითაც. აქ ჩვენ ვხვდებით ისეთ აბსურდულ მტკიცებას, როგორიცაა "1177 წელს ეგვიპტის სულტნის მოკავშირედ მყოფი იბერთა მეფის- ვახტანგ გორგასლის" მიერ იერუსალიმში მონასტრების (და მათ შორის, ჯვრის მონასტრის) დაუფლებაზე. თუკი ვახტანგ გორგასალი ამ მწერლებთან გაუგებრობის ნიადაგზე XII საუკუნეშია გადანაცვლებული, მის ნაცვლად იქვე, V საუკუნის ქართველ მეფედ "ტატიანია" (ტატიანოს) დასახელებული.

იმავე მწერლების მტკიცებით, კონსტანტინე დიდისგან მეფე მირიანისთვის ბოძებულ მიწაზე ჯვრის მონასტერი სწორედ ამ მეფე ტატიანს აუშენებია, რომელიც, მათი სიტყვით, 614 წელს სპარსელთა ცნობილი ლაშქრობისას დაზიანებულა და შემდეგ ჰერაკლე I-ს აღუდგენია. ზოგიერთი მკვლევარი აღნიშნული ინფორმაციის ჭეშმარიტებაში დასარწმუნებლად იმოწმებს ერთ გვიანდელ ხელნაწერს, რომელიც მათი სიტყვით, ინახება იერუსალიმის მართლმადიდებელი საპატრიარქოს წიგნთსაცავში და იერუსალიმის გალავნის გარეთ VI-VII საუკუნეებში არსებულ სავანეთა შორის ჯვრის მონასტერსაც ასახელებს.

ეს ხელნაწერი პირველად ინგლისელმა აღმოსავლეთმცოდნე ედუარდ ჰენრი პალმერმა (1840-1882) დაიმოწმა 1871 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომის დანართში, სადაც მიუთითა, რომ მის მიერ წიგნში მოტანილი მასალა (ქალაქების სია, სადაც ძველად ისხდნენ მიტროპოლიტები, არქიეპისკოპოსები და ეპისკოპოსები) აღებული იყო იერუსალიმის საპატრიარქოს დიდ ბიბლიოთეკაში არსებულ ხელნაწერში მოცემული "კანონიკური და წმინდა ნუსხიდან". ის შეუდგენია ვინმე გეორგიოს კიპრიოსს კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ფოტიუს I-ის (858-867, 877-886) დროს, დასაბამითგან 6391 (ე.ი. 883) წელს. ჯვრის მონასტერი, როგორც სათაყვანებელი ხის მოჭრის ადგილი, წიგნის ავტორს ნახსენები აქვს იერუსალიმის გალავნის გარეთ მდებარე და ჰელენუპოლისის არქიეპისკოპოსის დაქვემდებარებაში მყოფ მონასტრებს შორის. სამწუხაროდ, ჩვენ არ ვიცნობთ ედუარდ პალმერის აღნიშნულ წყაროს (ის არასოდეს გამოქვეყნებულა საჯაროდ). თუმცა, მისი ავთენტიკურობის დადასტურების შემთხვევაშიც კი, მხოლოდ ჯვრის მონასტრის VI-VII საუკუნეებში არსებობის ფაქტზე შეგვეძლო საუბარი და არა იმ დროს მის დაარსებაზე, როგორც ამას ზოგიერთი მკვლევარი ვარაუდობს.

ჯვრის მონასტრის შესაძლო ქტიტორებთან დაკავშირებით ერთობ უცნაური პოზიცია ჰქონდა არქეოლოგ ვასილიოს ცაფერისს. ერთი მხრივ, ის სამართლიანად შენიშნავდა, რომ "თანამედროვე ისტორიული მეცნიერების მონაცემები ვერ ადასტურებენ წმინდა ჯვრის მონასტრის შექმნასთან დაკავშირებული გადმოცემების უტყუარობას". მაგრამ მისი შემდგომი მსჯელობა უკვე აშკარად გასცდა ობიექტურობის ფარგლებს: "IV-V საუკუნეებში იბერიელი ბერ-მონაზვნებისა და მომლოცველების, განსაკუთრებით სამეფო გვარისა, პალესტინაში ყოფნა ისტორიულ ფაქტს წარმოადგენს, მაგრამ ვერ იქნა ნაპოვნი იმ ეპოქის თანადროული მტკიცებულება იერუსალიმის მახლობლად წმინდა ჯვრისადმი მიძღვნილი კონკრეტული იბერიული მონასტრის არსებობის შესახებ. ისტორიულად არც ის ფაქტი დასტურდება, რომ იბერიელი მეფეები ტატიანი და მირიანი წმინდა მიწას ეწვივნენ. გარდა ამისა, იბერიის მმართველთა შორის V საუკუნეში ტატიანის სახელის მქონე მეფის თვით არსებობაც საეჭვოა. მათგან განსხვავებით, ბიზანტიის იმპერატორთა სახელები იუსტინიანე და ჰერაკლე მჭიდროდ უკავშირდება ქრისტიანული სიწმინდეების ისტორიასა და ეკლესია-მონასტრების დაარსებას წმინდა მიწაზე. ასე რომ, ზემოხსენებულ გადმოცემებში მათი სახელების ხსენება ისტორიულად არის დასაბუთებული".

ვასილიოს ცაფერისი

არადა, რა "ისტორიულ დასაბუთებაზე" შეიძლება საუბარი, როცა იუსტინიანე დიდის მიერ განახლებულ თუ აშენებულ ეკლესია-მონასტრებს შორის ჯვრის მონასტერს მისი თანამედროვე მემატიანე პროკოპი კესარიელი არსად ახსენებს და არც ჰერაკლესგან ამ მონასტრის დაარსებაზე გვხვდება სადმე ცნობა. არქეოლოგიური მასალის გათვალისწინებით, შესაძლებელია მხოლოდ ჰერაკლე კეისრის დროს სავანის განახლებაზე საუბარი, ისიც ვარაუდის სახით. რაც შეეხება ვ. ცაფერისის სკეპტიკურ დამოკიდებულებას იბერთა მეფე ტატიანის არსებობაზე, ავტორს ეს ისეთ კონტექსტში აქვს წარმოდგენილი, თითქოს ამ სახელის მქონე მეფის V საუკუნეში არსებობაზე ქართული გადმოცემები იუწყებოდნენ და არა საკუთრივ ბერძნული. არადა, სწორედ XIX-XX საუკუნეების ბერძენ მწერლებს ჰყავთ ეს ტატიანი გამოყვანილი იბერიის მეფედ ვახტანგ გორგასლის ნაცვლად. შეგვიძლია მივუთითოთ ამ გაუგებრობის წყაროზე და გამომწვევ მიზეზზე.

ქართველთაგან საბოლოოდ დაცლილ ჯვრის მონასტერში ახალ მეპატრონეებს ქართულის გვერდით დახვდათ ბერძნული წარწერებიც. ორ მათგანში ნახსენები იყო სამეგრელოს მთავარი ლევან დადიანი, ვისი ფინანსური მხარდაჭერითაც ქართველებმა 1643-1644 წლებში უკანასკნელად განაახლეს მონასტერი. ბერძნულ წარწერებში ლევან დადიანი იხსენიება ლეონტი ტატიანად ან უბრალოდ ტატიანად. საინტერესოა, რომ ზოგიერთი ბერძენი მწერალი მეფე ტატიანზე ერთდროულად V საუკუნეშიც უთითებს და 1644 წელსაც. სწორედ ეს უკანასკნელი თარიღია მითითებული ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის დაკვეთით შესრულებული წარწერის ბერძნულ ტექსტში, რომლის პარალელურ ქართულ ვერსიაში თარიღი განსხვავებულად არის მოცემული (1643 წ.). აღნიშნული ლაფსუსები ნათლად მოწმობს, რომ XVIII საუკუნემდე ბერძნული მხარე ჯვრის მონასტრის წარსულთან დაკავშირებით, ქართული ისტორიული ტრადიციის გარდა, სხვა მასალას არ ფლობდა და რომ ბერძნული გადმოცემა ამ საკითხზე მანამდე არ არსებობდა. იგივე ვ. ცაფერისი, რომელიც თავად იყო ჯვრის მონასტერში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების მომსწრე, დუმილით უვლის გვერდს განათხარი მასალის საფუძველზე მისი კოლეგის, ათანასიოს ეკონომოპულოსის მიერ თავის დროზე გაკეთებულ დასკვნას, რომლითაც ჯვრის მონასტრის ადგილზე პირველი ტაძარი მდგარა VI-VII საუკუნეებზე გაცილებით ადრე.

(დასასრული მომდევნო ნომერში)

ბესიკ ხურცილავა

სოციალურ მეცნიერებათა დოქტორი ჟურნალი "ისტორიანი",#105