ქართველი სოციალ-დემოკრატები და ავტოკეფალიური მოძრაობა
XX საუკუნის პირველი მეოთხედი უმნიშვნელოვანესი მონაკვეთია საქართველოს ისტორიაში, გამორჩეული პოლიტიკური, კულტურული და რელიგიური პროცესებით. სწორედ ამ პერიოდში, XX საუკუნის II ათწლეულში დაიხსნა თავი საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ და ქართულმა სახელმწიფომ რუსული ცარიზმისგან. საქართველოში სახელმწიფოებრივი და საეკლესიო დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლას მრავალწლიანი ისტორია ჰქონდა. 1917 წლის 12 მარტიდან ჯერ ეკლესიის დროებითი მმართველობა, ხოლო შემდეგ საკათოლიკოსო საბჭო ძირითადად შედგებოდა იმ მოღვაწეებისგან, რომლებიც იბრძოდნენ რუსეთის ეკლესიის, როგორც თვითმპყრობელობის ინტერესების მსახური ბიუროკრატიული წარმონაქმნის წინააღმდეგ, საქართველოს ეკლესიის კანონიერი უფლებების აღსადგენად.
დამფუძნებელი კრების მრავალპარტიულ არჩევნებში, რომელიც 1919 წლის 14-17 თებერვალს მიმდინარეობდა, ხმათა უმრავლესობა (109 მანდატი 130-დან) მოიპოვა საქართველოს სოციალ-დემოკრატიულმა მუშათა პარტიამ. სოციალ-დემოკრატია, XIX საუკუნის ბოლოდან, მას შემდეგ, რაც საქართველოში პირველი პოლიტიკური ორგანიზაციები და მიმდინარეობები ჩამოყალიბდა, აღმავლობას განიცდიდა. იგივე შეიძლება ითქვას ავტოკეფალიურ მოძრაობაზეც, რომელმაც აპოგეას რუსეთის პირველი და მეორე რევოლუციების დროს მიაღწია. საინტერესოა, რა ურთიერთმიმართება არსებობდა სახელმწიფოსა და ეკლესიის სათავეში მოსულ მენშევიკებსა და ავტოკეფალისტებს შორის, რესპუბლიკამდელ ხანაში, დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლისას. საკითხის შესწავლის მნიშვნელობას ზრდის სამეცნიერო წრეებსა და საზოგადოებაში 80-იანი წლების ბოლოდან დამკვიდრებული შეხედულებები, თითქოს პირველი რესპუბლიკის სოციალ-დემოკრატი მესვეურები მტრულად იყვნენ განწყობილი ისეთი თემებისადმი, როგორიცაა ეკლესია და "ეროვნული საკითხი". ავტოკეფალისტურ წრეებთან მენშევიკ პოლიტიკურ ლიდერთა რამდენიმეწლიანი ურთიერთობისა და საზოგადოდ, ავტოკეფალიურ მოძრაობაში მათ ჩართულობის სწორი გაანალიზება და განსჯა შექმნის ბაზისს პირველ რესპუბლიკაში სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის არსებული დამოკიდებულების ობიექტური შეფასებისთვის. აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის ოპტიმალურად წარმართვა გამოწვევაა თანამედროვე ქართული საზოგადოებისთვის.
მენშევიკ ლიდერთა და ავტოკეფალისტთა ურთიერთობის საკითხის შესასწავლად დიდი რაოდენობით ცნობებია გაბნეული თანადროულ პრესაში და სხვადასხვა სახის საარქივო მასალებში. ამ ფაქტების ისტორიად ქცევისა და ინტერპრეტაციის პროცესში უპირველესად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ XX საუკუნის დასაწყისში ავტოკეფალია განიხილებოდა, ერთი მხრივ, როგორც ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ინტერესი, ხოლო მეორე მხრივ, როგორც რევოლუციის მონაპოვარი. ქართული სოციალ-დემოკრატიის მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ამ თემისადმი "ეკლექტიკური დამოკიდებულება" იყო. ეროვნულმა საკითხმა ქართველი სოციალ-დემოკრატების პოლიტიკურ მსოფლმხედველობაში 1908-1918 წლებში განვითარების ეტაპები განვლო და საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, ჩამოყალიბდა ოთხი მიმართულება: მემარცხენე-კარლო ჩხეიძისა და კაკი წერეთლის წარმომადგენლობით; ზომიერი მემარცხენე მიმართულების გამტარი იყო ნოე ჟორდანია; ზომიერი მემარჯვენეობისა-აკაკი ჩხენკელი; ხოლო ვლადიმერ დარჩიაშვილი და ივანე გომართელი მემარჯვენე მიმართულების აპოლოგეტები იყვნენ პრესასა თუ პარტიაში. ბუნებრივია, შესაბამისი იდეური დამოკიდებულება ჰქონდათ ამ პოლიტიკურ ლიდერებს საქართველოს ეკლესიისა და მისი დამოუკიდებლობის მიმართაც, რაც არაერთგვაროვნებით გამოირჩეოდა. საინტერესოა, რომ 1906 წელს გამომავალ ოპოზიციურ საეკლესიო ჟურნალ "სიტყვაში", რომლის რედაქტორი გახლდათ მამა იოსებ ჩიჯავაძე, იბეჭდებოდა წერილები, რომლებშიც ავტორები ეკლესიის განმათავისუფლებელ მოძრაობას "რევოლუციის ალმურთან" აკავშირებდნენ და მოუწოდებდნენ სამღვდელოებასა და მთელ საზოგადოებას, განურჩევლად პარტიული კუთვნილებისა, ურთიერთშეკავშირებისკენ რეაქციის წინააღმდეგ ბრძოლაში. "დღევანდელი პირობები დაჟინებით თხოულობს, რომ რუსეთის ყველა მოქალაქენი მტკიცედ შეკავშირდნენ ამ მოძრაობის დროშის ქვეშ, ხოლო მათ პარტიებად, წოდებებად, მიმართულებებად და ეროვნებებად დაქსაქსვა რეაქციის უსათუო გამარჯვება იქნება",-ნათქვამია ერთ-ერთ ასეთ წერილში. ნათელია, რომ ამ ორი მოძრაობის თანამშრომლობისთვის რესურსი არსებობდა. 
1905-1907 წლებში, პირველი რევოლუციის მიმდინარეობისას, აქტიურ ფაზაში შევიდა ბრძოლა საქართველოს ავტოკეფალიისთვისაც. საეგზარქოსოს ეპარქიებსა და თბილისში იმართებოდა ცნობილი კრებები, რომლებზეც უმთავრესი განსახილველი საკითხი ავტოკეფალია გახლდათ. 1905 წელს, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის გაზეთი "სხივი" გვამცნობს თბილისში "სამღვდელოების ყრილობის" მომზადებისა და მიმდინარეობის შესახებ: "გუშინ და გუშინწინ, სამღვდელოების დეპუტატთა კრებაზე მხოლოდ იმაზე იყო ლაპარაკი, თუ რა და რა საგნებზე უნდა იქონიოს სამღვდელოებამ მსჯელობა თავიანთ კრებებზე. კრებაზე დეპუტატთა საკმაო რიცხვი გამოცხადდა. გარდაწყვიტეს სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიებისა და ორგანიზაციების წარმომადგენლებიც მოიწვიონ კრებაზე და შეთანხმებით იმოქმედონ. კრებების დასკვნა დადგენილებებს თავის დროზე დავბეჭდავთ". ფაქტია, პირველი რევოლუციისას, როდესაც ავტოკეფალიური მოძრაობაც გააქტიურდა და ქართულმა სამღვდელოებამ დაიწყო კონსტრუქციული მოქმედება საეკლესიო დამოუკიდებლობისთვის, სოციალ-დემოკრატიული პრესა აქტიურად აშუქებდა საეკლესიო ამბებს და სხვა პარტიებთან ერთად სოციალ-დემოკრატიული პარტია, რომელიც ყველაზე პოპულარული იყო იმდროინდელ საქართველოში, ჩართული იყო ამ საკითხთა დამუშავება-გადაჭრაში.
უნდა ითქვას, რომ ეს დამოკიდებულება შენარჩუნდა შემდეგაც, რევოლუციებს შორის ხანაში. 1912 წელს, ქუთაისში გამომავალ ყოველდღიურ გაზეთში "ჩვენი ცხოვრება", რომელიც ასევე სოციალ-დემოკრატიული, მენშევიკური მიმართულებისა იყო, დაიბეჭდა ქართული სოციალ-დემოკრატიის უკვე აღიარებული წინამძღოლის, ნოე ჟორდანიას წერილი "ახალი და ძველი", სადაც ავტორი პირდაპირ აცხადებს: "რაკი ეკლესია არსებობს, ის დევნას არ უნდა განიცდიდეს". 1914 წელს კი, მენშევიკებთან და საერთოდ, მემარცხენე ორიენტაციის პოლიტიკურ მიმდინარეობებთან დაპირისპირებული ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის გაზეთი "კლდე", განიხილავს რა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხს და მისდამი პარტიების დამოკიდებულებას, გვამცნობს, რომ მესამე სათათბიროში ევგენი გეგეჭკორი გამოვიდა სიტყვით საქართველოს ეკლესიის უფლებების დასაცავად.
1917 წელს რუსეთში მიმდინარე პოლიტიკურმა ძვრებმა, რევოლუციამ ქართულ სამღვდელოებას საშუალება მისცა, კვლავ ეზრუნა ავტოკეფალიური სტატუსისთვის და 12 მარტს სვეტიცხოველში საზეიმოდ გამოაცხადა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიურ უფლებებში აღდგენა. ამას ბუნებრივად მოჰყვა ბრძოლა ამ ფაქტის აღიარებისთვის, საქართველოს ეკლესიის უფლებების დაცვისთვის რუსეთის უწმიდეს სინოდთან, ეკლესიის ადგილის მოძებნისა და განმტკიცებისთვის ახალ ყოფაში. ამ დროს მენშევიკური პარტია მთელი პოლიტიკური რესურსითა და შემოქმედებითი უნარებით ჩართული იყო რევოლუციის მსვლელობაში. შესაბამისად, დაიწყო ახალი, მეტად აქტიური ეტაპი ავტოკეფალისტებსა და მენშევიკ ლიდერებს შორის ურთიერთობისა. საინტერესოდ აღწერს 12 მარტს ეკლესიის დამოუკიდებლობის აღდგენისთვის მზადებას გამორჩეული სასულიერო პირი, ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური და ქმედითი ავტოკეფალისტი დეკანოზი ნიკიტა თალაქვაძე. "მოქალაქე მღვდლის დღიურში" ის რამდენჯერმე იხსენებს 8 მარტის ღამეს, საკუთარ ბინაზე გამართულ შეკრებას, რომელსაც სასულიერო პირებთან ერთად ესწრებოდნენ ნოე ჟორდანია და ალექსანდრე ლომთათიძეც. "მივიღეთ ნოე ჟორდანიასაგან პოლიტიკური დირექტივები ეკლესიის დამოუკიდებლობის გამოცხადების საქმეში", ამბობს დეკანოზი თალაქვაძე. მცხეთაში კი, 12 მარტს, დამოუკიდებლობის აღდგენას ესწრებოდა ალექსანდრე ლომთათიძე, რომელმაც მისასალმებელი სიტყვით პირველმა მიმართა სვეტიცხოვლის ეზოში შეკრებილთ. საინტერესო ცნობებს გვაწვდის ავტოკეფალიის ყველაზე აქტიური მხარდამჭერი სოციალ-დემოკრატის, აკაკი ჩხენკელის მოგონებები, რომელიც დაიბეჭდა ემიგრაციულ გაზეთ "მებრძოლ საქართველოში" 1952 წელს. ჩხენკელი იხსენებს, რომ ავტოკეფალიის აღდგენის გამოცხადებას არც რუსეთის სინოდი და არც დროებითი მთავრობა გულგრილად არ შეხვედრია, როგორ ცდილობდა ის ამ თემაზე მოლაპარაკებას უკანასკნელ ობერპროკურორ ი. წერეთელთან ოქტომბრის გადატრიალების წინა დღეებში. ჩხენკელი ასევე ხაზგასმით აღნიშნავს: "შემცდარი ვიქნებოდით გვეფიქრა, ვითომ ქართული რევოლუციური ძალები, განურჩევლად პარტიათა და მსოფლმხედველობისა, არ თანაუგრძნობდა და თავიდანვე მხარს არ უჭერდა ავტოკეფალიის აღდგენას". ეს მოგონებები ნათელს ჰფენს, როგორ იყენებდა აკაკი ჩხენკელი საკუთარ პოლიტიკურ გავლენებსა და მანდატს საქართველოს ეკლესიის უსაფრთხოდ მოწყობისა და დამკვიდრებისთვის. მან უსაფრთხოდ "გაისტუმრა" უკანასკნელი ეგზარქოსი პლატონი, ამიერკავკასიიდან გააძევა შავრაზმელთა და რეაქციონერთა მფარველი, კავკასიის სამხედრო ოლქის უფროსი, გენერალი ლეონიდ ბოლხოვიტინოვი. 
საეკლესიო საქმეებს სათანადო ადგილს უთმობდა საკუთარ ფურცლებზე სოციალ-დემოკრატიული პრესაც. გაზეთი "სოფლის მუშა", 1917 წელს ინფორმაციას აწვდიდა საზოგადოებას ავტოკეფალიის რაობისა და საკათოლიკოსო არჩევნების შესახებ. ამასთან ერთად, წერილში "საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია", ვინმე "მახარობელი", რომელიც ბუნებრივია, მენშევიკი იქნებოდა, წერდა: "ეს ერთი გამარჯვებათაგანია რუსეთის რევოლუციონური ხალხისა; ეს აღიარებაა ქართველი ერის რწმენის და სინდისის თავისუფლებისა. და თუ რუსეთის რევოლუციას კვლავ ძლევა-მოსილათ განვაგრძობთ, თუ მას უფრო გავაღრმავებთ, ესე იგი უფრო მეტ უფლებებს მოვიპოვებთ, თუ მას გავაფართოებთ, ესე იგი, უფრო მეტ მშრომელ ხალხს შემოვიკრებთ გარშემო და გავარევოლუციონერებთ, მაშინ სხვებთან ერთად ჩვენ მივიღებთ ეროვნულ თვითმმართველობასაც, რომელიც საშუალებას მისცემს ქართველ მშრომელ ერს თვითგამორკვევისას, ესე იგი შემოსავს მას საჭირო ეროვნული უფლებებით, რომელიც საშუალებას მისცემენ მისი ეროვნული აღორძინების და აყვავებისას".
ნიკიტა თალაქვაძე "მოქალაქე მღვდლის დღიურიდან" ნათელყოფს, რომ მენშევიკი ლიდერები აქტიურად უჭერდნენ მხარს და ეხმარებოდნენ საქართველოს ეკლესიის ბრძოლას კანონიკური უფლებების დაკანონებისთვის, რუსეთის უწმიდესი სინოდისა და დროებითი მთავრობის მიერ მისი ცნობისთვის. ჯერ ეკლესიის დროებით მმართველობას და შემდეგ საკათოლიკოსო საბჭოს პარტიებსა და "ოზაკომთან" (განსაკუთრებული ამიერკავკასიური კომიტეტი 1917 წლის მარტიდან ნოემბრამდე) ურთიერთობისას ლობირებდა აკაკი ჩხენკელი. საქართველოში, საეკლესიო საკითხის შესასწავლად, დროებითი მთავრობის მიერ მოვლენილ, პროფესორ ვლადიმირ ბენეშევიჩთან მოლაპარაკებისას ქართულ ეკლესიას თანაუგრძნობდა ნოე ჟორდანია, "კონტრრევოლუციის ნება აღარ მისცეთ, მედგრად იყავითო! ამ სიტყვებით ამხნევებდა ის საკათოლიკოსო საბჭოს წევრებს".
1917 წლის ივნისის დასაწყისში პეტერბურგში გაიგზავნა დელეგაცია, დროებით მთავრობასთან საქართველოს ეკლესიის სტატუსის გამოსარკვევად. დელეგაციის წევრი, იმხანად დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე, მოგონებებში აღწერს დელეგაციის საქმიანობას და იქ ირაკლი წერეთელსა და ნიკოლოზ (კარლო) ჩხეიძესთან შეხვედრას. როგორც ჩანს, დროებით მთავრობასა და საერთოდ, იმდროინდელ პეტერბურგის პოლიტიკურ ელიტაში, მემარცხენე ორიენტაციის ზოგიერთ პოლიტიკოსს საქართველოს ეკლესიის განთავისუფლება "სეპარატისტულ-კლერიკალისტულ" მისწრაფებად მიაჩნდა. ამის შესახებ დელეგაციას სინოდის ობერპროკურორის ამხანაგმა ანუ თანაშემწემ, ცნობილმა მეცნიერმა ანტონ კარტაშევმა აცნობა. სწორედ ამის თაობაზე, დელეგაცია შეხვდა ნიკოლოზ ჩხეიძესა და ირაკლი წერეთელს. "ვეწვიეთ ნ. ჩხეიძეს და ი. წერეთელს, თბილად მიგვიღეს, გვითხრეს, ავტოკეფალია არც კლერიკალიზმის შედეგად მიგვაჩნია და არც სეპარატიზმისკენ სწრაფვადო, დახმარება აღგვითქვეს. გვითხრეს, მთავრობის თავმჯდომარე გვენახა და მოხსენებითი ბარათი გადაგვეცა. ნ. ჩხეიძემ თქვა, მართალია საეკლესიო კანონებს არ ვიცნობ, მაგრამ გპირდებით, რომ კათოლიკოს-პატრიარქი თბილისში დაჯდებაო".
ყოველივე ზემოთქმულის გარდა, მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ მენშევიკ ლიდერებსა და ქართველ მოწინავე სამღვდელოებას შორის არსებობდა პიროვნული, მეგობრული და ნათესაური კავშირები, ვინაიდან ტფილისის სასულიერო სემინარიაში ბევრი მათგანი თანადროულად სწავლობდა და სემინარიაში გამეფებულ შავრაზმული, ობსკურანტისტული რეჟიმის წინააღმდეგ ერთად იბრძოდნენ ქართული ენის დასაცავად და სტუდენტების ყოფის გასაკეთილშობილებლად. ცნობილია, რომ პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე დაახლოებული იყო ნოე ჟორდანიას ოჯახთან, შეიძლება ითქვას, იყო მისი სულიერი მოძღვარი. აკაკი ჩხენკელს მრავალწლიანი ურთიერთობა აკავშირებდა პატრიარქებთან-კირიონთან და ამბროსისთან, იყო მათი ანტირეაქციული ბრძოლის დამფასებელი და სხვ. 
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე ნათელია, რომ მენშევიკი ლიდერები აქტიურად უჭერდნენ მხარს ავტოკეფალიურ მოძრაობასა და საქართველოს ეკლესიის კანონიკური უფლებების აღდგენაში, ამ საკითხზე რუსეთის დროებით მთავრობასა და უწმიდეს სინოდთან მუშაობაში, რაც უფრო ბრძოლას ჰგავდა და საკმაო წვლილიც შეიტანეს. დიახ, მენშევიკები მიჯნავდნენ სარწმუნოებისა და ეროვნულ საკითხებს, "და აი, დღეს როცა რელიგიური კითხვა ჩამოშორდა ნაციონალ-სოციალურს და განმარტოვდა, მისი ადგილი დაიჭირა ნაციონალურმა კითხვამ"-ნოე ჟორდანიას ეს სიტყვები მიანიშნებს ეროვნული საკითხის უპირატესობაზე რელიგიურთან შედარებით, განსხვავებით მათ ოპოზიციაში მყოფი მემარჯვენე პარტიებისგან, რომლებიც ეროვნული საკითხის აუცილებელ შემადგენელ ნაწილად განიხილავდნენ რელიგიურ, უფრო სწორად, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკითხს. თუმცა, ქართველ მენშევიკებს ჰქონდათ ევროპელ სოციალ-დემოკრატ მოაზროვნეებთან მიმსგავსებული ხედვები (მაგალითად, ედუარდ ბერშტეინთან) ეროვნული საკითხისადმი და ამიტომ საქართველოში რევოლუცია სოციალურიც იყო და ეროვნულიც. ხოლო ავტოკეფალია მიაჩნდათ სარწმუნოების ასპექტით ხალხთა დევნა-შევიწროების დასასრულად, ეკლესიის მმართველობაში ხალხის როლის ზრდად, საპირისპიროდ ცარიზმისგან. და ვინაიდან დემოკრატიული ღირებულებები რწმენა-სინდისის თავისუფლების აღიარებას ემყარება, დაუშვებლად მიაჩნდათ რწმენაში ძალდატანება, ეკლესიის, როგორც სახელმწიფოს მსახური ბიუროკრატიული უჯრედის გამოყენება, რაც თვითმპყრობელობის პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი იყო. ამიტომ თანაუგრძნობდნენ ავტოკეფალიურ მოძრაობას და ნაწილობრივ ჩართულიც იყვნენ მასში. შესაბამისად, მტკიცება, რომ ქართველი სოციალ-დემოკრატები მტრობდნენ რწმენასა და ეკლესიას, გადაჭარბებული და ზედაპირულია.
პირველ რესპუბლიკამდელ და რესპუბლიკის ხანაშიც საზოგადოებას, მათ შორის სოციალ-დემოკრატებს ესმოდათ, რომ კლასობრივ თანასწორობაზე ზრუნვის გარდა, ჯერ ყველაზე მასშტაბური ელექტორატის მქონე და შემდეგ "ცენტრალურ ხელისუფლებაში მყოფი სოციალ-დემოკრატია" ვალდებული იყო, გაძღოლოდა მთელ ერს და ეპოვა "მოსახლეობის უმრავლესობისთვის" მისაღები გზა. მისი ამომრჩევლების უმეტესობა კი მართლმადიდებელი ეკლესიის აღმსარებელი იყო. შესაბამისად, პირველი რესპუბლიკის მიერ ეკლესიის მიმართ გატარებული პოლიტიკა არა "ანტისაეკლესიო" და "მტრული რწმენისა და ეკლესიის მიმართ", არამედ სეკულარული, დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობის მცდელობა იყო. ამით, შეიძლება ითქვას, პირველი რესპუბლიკის მესვეურები უსწრებდნენ დროს. განსხვავებით რუსული იმპერიალიზმისგან, რომელშიც ეკლესიისა და სახელმწიფოს მახინჯი შერწყმა რყვნიდა თავად ეკლესიას, სახელმწიფოსა და მთლიანად საზოგადოებას.
ალექსანდრე ბიძინაშვილი ჟურნალი "ისტორიანი" #115