ქართული ცეკვა - კვირის პალიტრა

"ახალი ქართველების" ექსპერიმენტი?!

სამყაროში ყველაფერი მოძრაობს და ცვალებადობს, ყველაფერი განვითარებას განიცდის. ეს სამყაროს უნივერსალური წესია...

ამგვარი შესავლით ეს წერილი იმიტომ დავიწყეთ, რომ კარგად გვესმის: არსებობს დროთა უწყვეტი კავშირი; გვესმის, რომ "აწმყო, შობილი წარსულისაგან, არის მშობელი მომავალისა" (ლაიბნიცის ილიასეული თარგმანი); ვიცით ისიც, რომ ადამიანური სიცოცხლე სწრაფმედინი და სწრაფწარმავალია (მარკუს ავრელიუსი) და ისიც, რომ "იგი წავა და სხვა მოვა, ტურფასა საბაღნაროსა" (შოთა რუსთაველი). და მაინც, არსებობს საზოგადოებრივი ცხოვრების სფეროები, რომელთა წინსვლასა და განვითარებაზე ლაპარაკი სრულიად პირობითია. ვგულისხმობთ, ვთქვათ, ზნეობას, კულტურას (პირველ რიგში, ხელოვნებას).

დიახ, დღეს არნახული ტემპით ვითარდება მეცნიერება და ტექნიკა. მხატვრული შემოქმედება არ არის ჩართული ამ "მარათონში", რამეთუ მხატვრული ნაწარმოების სიძლიერე დამოკიდებულია ცალკეულ ინდივიდთა ნიჭსა და ტალანტზე. "ვეფხისტყაოსანი" მე-12 საუკუნის ძეგლია, მაგრამ ვერავინ იტყვის, რომ მას ნაკლები მხატვრული ღირებულება გააჩნია, ვიდრე შემდგომ საუკუნეებში შექმნილ ნაწარმოებებს.

ხელოვნება იმით არის უნიკალური, რომ მისი გამეორებაც გამორიცხულია და "გაუმჯობესებაც". თუ ეს ითქმის ხელოვნებაზე საერთოდ, მით უმეტეს ეს ითქმის ხელოვნების ძეგლებზე. ყველამ ვიცით, რომ მსოფლიოს შვიდი საოცრებიდან მხოლოდ ერთია გადარჩენილი, მაგრამ დანარჩენი ექვსის აღდგენა (კიდევაც რომ შეიძლებოდეს) აზრად არავის მოუვა.

ლუვრის მსოფლიო შედევრთა შორის არის ვენერა მილოსელის ხელებმომტვრეული ქანდაკება, როგორც დასტური ჟამთა სიავისა. ამბობენ, რომ თითქოს იყო მისთვის ხელების "მიბმის", "აღდგენის" ცალკეული მცდელობა (რაც წარმოუდგენლად მიგვაჩნია), მაგრამ ყოველი ასეთი მცდელობა, საბოლოო ჯამში, დიდ მკრეხელობად აღიქვეს და ამიტომაც ქანდაკება დღესაც ასევე ხელებმომტვრეული დგას და, უეჭველია, ასე იქნება მანამ, სანამ კაცობრიობა იარსებებს და სანამ ადამიანები მშვენიერებას, სილამაზეს მიიჩნევენ ერთ-ერთ უმაღლეს ღირებულებად.

ჩვენი ღრმა რწმენით, ქართული ხალხური ცეკვები და სიმღერები მსოფლიო კულტურის მართლაც რომ დიდ საგანძურს წარმოადგენს, თუმცა ამჯერად ქართული ხალხური ცეკვის შესახებ გვექნება მსჯელობა. მაინც, რატომ მოიპოვა ქართულმა (ხალხურმა) ცეკვამ (და სიმღერამ) ასეთი საყოველთაო აღიარება?

დავიწყოთ იმით, რომ ქართული ცეკვა, ცხადია, ოდენ მაყურებლის გართობისა და სიამოვნების მინიჭების საშუალება არ არის. მასში, როგორც ქართული კულტურის ერთ-ერთ ფენომენში, იკითხება ეროვნული სული, ქართველი კაცის დამოკიდებულება ბუნებასთან, საზოგადოებასთან, სხვა ადამიანებთან, სიკვდილ-სიცოცხლესთან, მისი მსოფლხედვა, ღირებულებითი ორიენტაცია, ხასიათი, ტემპერამენტი, ნიჭიერება, და ეს იმიტომ, რომ ქართული (ხალხური) ცეკვა ობიექტად ქცეული ქართული გონია.

როგორც პროფ. თამაზ ბუაჩიძე ამბობს, ერის ერთობა, უპირველეს ყოვლისა, გონითი ერთობაა. ქართველია ის, ვინც აითვისა და გაითავისა ქართული ობიექტური გონის ფენომენები, მის სიღრმეში "ჩამალული" ქართული. სწორედ ასეთია ქართული ცეკვა, უმაღლესი კულტურული ღირებულება, რომელიც არაჩვეულებრივად სათუთ მოპყრობასა და თვალისჩინივით დაცვას მოითხოვს.

ყველამ ვიცით, რომ ცეკვა "ხევსურულში" ქალის გულის მოსანადირებლად, მისთვის თავის მოსაწონებლად მამაკაცებს შორის ხმლით კეჭნაობა იმართება. ქალი უდიდესი ინტერესითა და გულისფანცქალით ადევნებს თვალს ამ ორთაბრძოლას. მისთვის არ არის ადვილი, გაარკვიოს, ვინ არის ძლიერი და ვის სასარგებლოდ უნდა გააკეთოს არჩევანი. მამაკაცები ამას გრძნობენ და არც ერთი მხარე უკან დახევას არ აპირებს. გამარჯვების წყურვილი იმდენად დიდია თითოეულში, რომ ბრძოლა უფრო და უფრო მძაფრდება. ქალს ენანება ერთიც და მეორეც. ხედავს, რომ მდგომარეობა სულ უფრო იძაბება, ინტუიციით გრძნობს მის მოსალოდნელ ტრაგიკულ დასასრულს და ამიტომაც ელვის უსწრაფესად მიგოგმანდება მორკინალ მამაკაცებთან და მათ შუა თავის თეთრ მანდილს ჩააგდებს. და ხდება სასწული - მამაკაცები მსწრაფლ წყვეტენ ბრძოლას და ქალის წინაშე თავდადრეკილები გაქვავდებიან.

თავისთავად ცხადია, ეს ცეკვა ხაზს უსვამს ქართველი მამაკაცის სიმამაცესა და ბრძოლისუნარიანობას, მაგრამ ყველაზე მეტად მის მაღალ ზნეობას, უდიდეს მოკრძალებასა და პატივისცემას ქალისადმი. ქალის მანდილი ამ ცეკვაში უდიდესი სიმბოლური დატვირთვის დეტალია. იგი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ის მხატვრული სახეა, რომელმაც უნდა გაგვაგებინოს ცეკვის საზრისი და ფილოსოფიური შინაარსი.

თუ ამ ცეკვიდან ქალის მანდილს ამოვიღებთ, ამით, როგორც სუხიშვილ-რამიშვილის დროინდელი (ძველი) ანსამბლის წევრი, ლეგენდარული მოცეკვავე ბატონი ომარ მხეიძე ამბობს, ჩვენ გავაღარიბებთ და გამოვფიტავთ ცეკვას და, რაც მთავარია, გამოვაცლით ქართულ სულს და აგრესიულ ცეკვად ვაქცევთ. საქმეს ვერ შველის ვერც საუკეთესო საშემსრულებლო ტექნიკა და ვერც პროფესიონალიზმი.

ქართულ ცეკვათაგან ერთ-ერთი გამორჩეულია "ხორუმი". იგი მოგვითხრობს ქართველი ხალხის მებრძოლ სულზე, მის გმირობასა და ვაჟკაცობაზე. ცეკვა იწყება მტრის ბანაკის თვალთვალით. მებრძოლთა ერთი ჯგუფი წრეს კრავს, მეორენი მათ მხრებზე დგებიან და ისე ზვერავენ მტრის ბანაკს. როცა ყველაფერს შეისწავლიან, მეომრები კვლავ საბრძოლო წყობაზე გადადიან და "ხორუმის თავის", ანუ "თავმოსამეს" ნიშანზე ჯერ ჩაჩოქილი ეპარებიან მტერს, მერე წელში სწორდებიან და მოკლე ხანჯლებით მოწინააღმდეგისკენ მიიწევენ. "თავმოსამეს" ხელში გაშლილი დროშა ფრიალებს, ნიშნად ქართველთა უძლეველობისა და სიმტკიცისა. სწორედ იმ მომენტში, როცა გამარჯვება თითქოს გარანტირებულია, უეცრად "თავმოსამე" იჭრება, წამით საბრძოლო დროშაც იხრება ქვემოთ, მაგრამ ეს მხოლოდ წამით. შემდეგ ყველაფერი ისევ ძველ მდგომარეობას უბრუნდება. გაშლილი დროშა ისევ ზეაღმართულია, ნიშნად ქართველთა უძლეველობისა. მეომრები დაჭრილ მეთაურს ზე აიტაცებენ და მოღიმარი მეთაურით ხელში ტოვებენ საბრძოლო მოედანს, ანუ სცენას.

მოღიმარი მეომარი იმის სიმბოლოა, რომ ქართველ კაცს არც დაჭრის და არც სიკვდილის არ ეშინია. დიახ, ვიჭრებით და მშვიდად ვართ, ვკვდებით და მაშინაც არ ვვარდებით სასოწარკვეთილებაში, რადგან კარგად ვიცით, რომ ვეწირებით ყველაზე დიდ, ყველაზე მაღალ ღირებულებებს - მშობლიურ მიწა-წყალსა და მშობელ ხალხს.

ვფიქრობთ, ცეკვა "ხორუმის" ამგვარი დახასიათების შემდეგ სრულიად გაუგებარია "ქალთა ხორუმის" არსებობა. ეს უკვე ემანსიპაციის გამოხატულებაც კი აღარაა. ეს არის ქართველი ქალის კდემამოსილების, სინაზის, სინარნარის, სიკეკლუცის დაცინვა. აბა, ვის გაუგონია ხანჯლით მეომარი ქართველი ქალი?! ამგვარი ექსპერიმენტების ავტორები არა მარტო "ხორუმის" ფილოსოფიურ სიღრმეს ვერ სწვდებიან, არამედ არც ის იციან, რომ "ქართველი მეომარი ქალის" ტერმინიც კი არ არსებობს (გარდა მითური ამორძალებისა). "ქალთა ხორუმი" - ეს საქართველოს ისტორიის ფალსიფიცირებაა და, რაც მთავარია, ქართული ეროვნული ხასიათის სრული გაუთვალისწინებლობა და უგულებელყოფაა.

იგივე ითქმის ცეკვა "ქართულზე". ამ ცეკვაში, გარდა ქალისა და მამაკაცის გარეგნული სილამაზისა და მომხიბვლელობისა, ხაზგასმულია მამაკაცის კრძალვა და რიდი, უღრმესი მოწიწება და თაყვანისცემა ქალისადმი. ჩვენი უნიჭიერესი მოცეკვავე, ცეკვა "ქართულის" განუმეორებელი შემსრულებელი ბატონი ფრიდონ სულაბერიძე მარტო საცეკვაო ილეთების უბადლო, ვირტუოზული შესრულებისათვის კი არ შეიყვარა ქართველმა ხალხმა, არამედ იმისთვისაც, რომ მისი გმირი (პერსონაჟი) ნამდვილი ქართველი რაინდია, ღირსებითა და სიდარბაისლით სავსე, ზრდილი, თავაზიანი, ქალის უაღრესად პატივისმცემელი.

კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ: ქართულმა გენიამ ქართულ ცეკვაში ყველა საუკეთესო ქართული თვისება ჩადო და ამიტომაც არ შეიძლება მისთვის ხელის ხლება, მისი გადაკეთება, მისი "განვითარება", თუნდაც იმიტომ, რომ არავინ იცის, სინამდვილეში ეს მისი განვითარება იქნება თუ არა. ახლანდელი ქართული კულტურა (იქნებ უფრო მოდა) ქალისა და მამაკაცის ურთიერთობას უფრო სხვა თვალით უყურებს. კონკრეტულად: ათანასწორებს მათ, რაც ცეკვის შემთხვევაში ნიშნავს - იხტუნოს ან ფეხის წვერებზე იდგეს კაცივით, იკენწლაოს ხმლით და ა.შ. მაგრამ ეს უკვე სხვა კულტურაა, სხვა ესთეტიკაა (რამდენად მისაღები - ეგ უკვე სხვა თემაა!). ეს უკანასკნელი მიდგომა იქნებ დროის შესაბამისად გამართლებულიც კი იყოს, მაგრამ ძველი და ახალი კულტურის ასეთი მექანიკური გაერთიანება, ერთი მხრივ, ქალის კულტი და, მეორე მხრივ, კაცთან გათანაბრებული ქალი, შარვლითა და მხედრული, მეომრული თვისებებით, შეიძლება ითქვას, ძნელად შესაგუებელია ერთმანეთთან.

ამ დილემიდან გამოსვლის ერთადერთ გზად მიგვაჩნია: ძველის შენარჩუნება იმ სახით, რა სახითაც საუკუნეების გამოვლით მოვიდა ჩვენამდე და ამის პარალელურად ახალი ცეკვების შექმნა, რომელიც ბოლომდე, ცხადია, არ იქნება და ვერც იქნება მოწყვეტილი ძველ ტრადიციებს. არ გამოვრიცხავთ, რომ "ახალმა ქართველმა" ამგვარი ახალი ცეკვები უფრო მოიწონოს, მათ მიანიჭოს უპირატესობა, ბაზარზეც უკეთ გაიყიდოს, როგორც ახლა უყვართ თქმა, უფრო კონკურენტუნარიანი გამოდგეს, მაგრამ მათ ქართული ხალხური ცეკვა არ უნდა ეწოდოს და არც ასეთი ცეკვების შემსრულებელ ანსამბლებს ერქვათ ქართული ფოლკლორული ცეკვის ანსამბლები... ხოლო მათ შორის რომელია უკეთესი, დაე, მომავალმა საუკუნეებმა და თაობებმა გადაწყვიტონ.

პროფ. რევაზ ბალანჩივაძე

პროფ. რევაზ ჭანიშვილი