კანტი კინოში და ლიტერატურაში - კვირის პალიტრა

კანტი კინოში და ლიტერატურაში

იმ დროს როცა მარკ ტვენი ბერლინს ეწვია - აღფრთოვანდა, ევროპული ჩიკაგო უწოდა, პრუსიელ პრინცესაზე რომანის წერა წამოიწყო და პროლეტარიატის აჯანყების მომსწრეც კი გახდა - მეზობელი ქუჩების სამუშაო ოთახებში (გნებავთ, ლაბორატორიებშიც), ძმები სკლადანოვსკები კინო-ტრიუმფატორობისთვის იღწვოდნენ. იგივე საქმით მეზობელ საფრანგეთში კი ლიონელი ძმები ლუმიერები იყვნენ დაკავებულნი.

მართალია, თავდაპირველად ორივე წყვილი ამ საქმეს არაკინოხელოვნებად, არამედ მხოლოდ კომერციად განიხილავდა და ისიც სწორია, რომ დიდ საბილიარდოში ფართო პუბლიკის წინაშე ლუმიერულ პრემიერამდე ერთი თვით ადრე, მაქს და ემილ სკლადანოვსკებმა, უძრავი კადრების გამოსახულებები თავიანთი "ბიოსკოპით" პუბლიკას უკვე წარუდგინეს, თუმცა კინოდ ის მიიჩნიეს, რაც ლუმიერების "სინემატოგრაფმა" მოძრავი კადრების სახით იმ ჯაზ-მუსიკის ფონზე აჩვენა, რომელიც კომპოზიციურად "ჰერცოგი" ელინგტონის შესრულებულ Mood Indigo-ს მიაგავდა.

აჩვენეს და დეკემბრის იმ თოვლწვიმიან პარიზში ახალი ერა და მეშვიდე ხელოვნება დაიბადა - დაიბადა ის, რომელზეც რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ პიერ პაოლო პაზოლინი იტყვის, რომ მასზე სემიოტიკური განზომილებების გარეშე საუბარი შეუძლებელია, რითიც კინოხელოვნების ენის ახალი დიალექტიკური გააზრებისკენ მოგვიწოდა. კინოენაზე მანამდე ანდრე ბაზენიც გველაპარაკა და კიდევ უფრო ადრე სერგეი ეიზენშტეინიც.

ამ წერილის მიზანი კი მხოლოდ მასზე საუბარი არ არის, თუმცა კინო აქ ლიტერატურასთან ერთად მთავარ როლშია და შევეცდები ეს ორი ფენომენი კანტის რამდენიმე იდეის ფონზე განვიხილო.

აქვე მინდა ვთქვა, რომ კინო-საშუალებებით მიღებული კინო-შედეგი კანტიანური ფილოსოფიის ალუზიაა ხელოვნებაში, რადგან კინო, ემპირიზმის და რაციონალიზმის შეხვედრაა ეკრანზე - ტრანსცენდენტურის შემეცნების გარანტია აქტიური გამომსახველობითი ხერხებით, ის რასაც ველით ლიტერატურისგანაც - მოგვცეს პასუხები კრიტიკულად მნიშვნელოვან საკითხებზე, რისი მხოლოდ ემპირიული ან რაციონალური რესურსი ვერ უზრუნველყოფს სრულყოფილ პასუხებს და ამიტომ, დრო და დრო ვიშვერთ კიდეც ჰაერის გაიშვიათების გამო დაძარღვულ და დაზაფრულ ხელებს ორი მთავარი შემოქმედებითი სარკმელის გამოსაღებად - მწერლობისა და კინოხელოვნების სუფთა ჰაერით, შემეცნების არეების და ატმოსფეროს გასავსებად.

შესაძლოა ვიცოდეთ კიდეც პასუხები შეკითხვებზე, თუმცა ჩვენ გვაინტერესებს ფორმები, სახე, ძალა, ის თუ რა სიმბოლოს, იგავს, მეტაფორას, ალეგორიას და ან ხერხს გამოიყენებს ლიტერატურა და კინო ჩვენთან ასეთ თემებზე სასაუბროდ, რადგან როგორც აინშტაინი იტყვის, წარმოსახვა ცოდნაზე მნიშვნელოვანია, ლიტერატურა და კინო კი სწორედ წარმოსახვის დიდი ასპარეზია - ლიტერატურა როგორც ერთის მიერ სხვათათვის - უაღრესად ფართო აუდიტორიისთის შექმნილი უსასრულო წარმოსახვითი პოტენციის პროდუქტი, კინო კი წარმოსახული იდეების განვითარების შედეგად შექმნილი, წარმოსახვის ერთი შეხედვით უკვე განსრულებული, მზად მოცემული ფორმები, რომელიც სინამდვილეში ასევე სრულ პოტენციალს და შესაძლებლობებს ფლობს წარმომსახველობითი ძიებების უსასრულობისთვის.

რაც შეეხება კანტს, რამდენადაც მის ფილოსოფიაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს, როგორც წარმოსახვას, ისე ზოგადად ტრანსცენდენტური შემეცნების საკითხებს, ლიტერატურის და კინოს რამდენიმე მაგალითზე მათ პროექცირებას შევეცდები.

ვთქვათ დაკარგულის პოვნის იმედი, რაც სწორედ ტრანსცენდენტური შემეცნების კატეგორიაა. ის გულისხმობს საკმაოდ ვრცელ მარშრუტიან ოდისეას - რაციონალურად ჩამოყალიბებული გეგმების, ყოფითი ფაქტორების და ფსიქო ემოციონალური შეგრძნებების ზეგავლენით ირაციონალიზების გზაზე, რამაც შესაძლოა სრულიად საპირისპირო და სარკისებრი ზეგავლენაც იქონიოს იგივე ფაქტორების ზემოქმედებით.

ამ საკითხზე, ლიტერატურული მაგალითებიდან შეგვიძლია დაკარგული ცოლის რემარკისეულ/შვარცისეული ცხადი ხილვა მოვიხმოთ კაფის სარკიდან - ეს ტკივილის ერთ-ერთი ფერია, ბაცი მწვანე, ხელიდან დამსხლტარი სიმყუდროვის ტკივილი. აჩრდილს გამოდევნებული და ცოტა ხანში ნაპოვნი საძიებლის პირისპირ მდგარი სული, რომელიც ვერ ხსნის რამ გადააწყვეტინა და შეაძლებინა გადაელახა ომის და ჩასაფრების შემზარავი, სასტიკი უსაზღვრობა, რამ აიძულა ჩასულიყო იქ, სადაც სიკვდილი ელოდა, ათასწლოვანი რაიხის მეგალომანურ, თაღებზე ამოქანდაკებული არწივების ქვეშ, ზედ ჰიტლერპლაცზე - ესაა უაღრესად პარადოქსული რეაქცია, ერთგვარი ოქსიმორონი, როცა მიზანი და შენი ფიზიკური სხეული სიმბიოზურია, ხოლო მამოძრავებელი ძალები უკიდურესად ენიგმატური და გაურკვეველიც.

როზმარინის და ქონდარის, როგორც თავისუფლების მაუწყებელ სურნელს შვარცი მხოლოდ მოგვიანებით შეიგრძნობს, მანამდე კი რეინი, როგორც მისი ბედისწერის მდინარე, რომელიც ვერ გახდა ლეთე, რადგან ვერაფერი დაივიწყა, თუმცა კი ის ადგილი მისთვის ნამდვილი ითაკაა, სახეშეცვლილი და შემზარავიც, თუმცა სამშობლო, სადაც ელოდა ცოლი.

შვარცი გადაადგილდება გამოცდილების სამყაროში, სადაც თავს იყრის განცდილი, გააზრებული და ურთიერთობის მუდმივობით ტრადიციად ჩამოყალიბებული შეთანხმებები, აქვე იყრის თავს უბრალო ნივთებიც და ჩვეულებრივი ფიზიონიმიები აჩენს ახალ მოლოდინებს, რაც განაპირობებს ქცევას და წარმართავს ქმედებებს - ღრმად მოხუცებული უქუდო მოახლის შიში, ძველი საგნების მეხსიერებას დაკარგული ნამდვილი ფერი, სიმყუდროვის და დაცულობის გამომხატველი, ყოველდღიური ლექსიკონიდან ექსორიაყოფილი, გაიშვიათებული სიტყვები.

მას შემდეგ კი რაც მიზანი ნაპოვნია, თითქოს სრულად ტრანსფორმირდება მაძიებელი და ყველა მეტაფიზიკური მამოძრავებელი, უაღრესად ბანალურ, პრაგმატულ თვისებებად იქცევა.

ამის შემდეგ სცენაზე თავისთავადი ნივთების მაგივრად, თავისთავადი ცნებები შემოდის და შვარცის შემთხვევაში მაგალითად ღირსება, საკუთრება, უფლება აღარ არის მნიშვნელოვანი.

ამ ლიტერატურული გმირის შემთხვევაში "წმინდა გონების კრიტიკის" ფაბულა გვაქვს, სადაც ინტუიცია და განსჯა მოქმედებს. ის იყენებს წარმოდგენებს და მსჯელობს მათზე, შესაძლოა დასკვნები ჰიპეტროფირებულია, თუმცა კატეგორიები მთლიანად კანტიანურია. ემპირიზმის და რაციონალიზმის გაერთიანებით კი რემარკის ეს გმირი ტრანსცენდენტალური იდეალიზმის ლიტერატურული ნიმუშიცაა და უფრო მეტიც, კენიგსბერგიელი ფილოსოფოსის ამ ფორმულას ემატება გმირის ინდივიდუალურობა - მიუხედავად იმისა რომ ის სხვა ადამიანია, მას აქვს ინდივიდუალურობა, მართალია ნაჩუქარი, მაგრამ მაინც - პრაგმატული იდენტობა, რასისტულ ბრძოლაში გადარჩენის ერთ-ერთი, როგორც ჩანს მეტ-ნაკლებად საიმედო, უნებლიედ ნაპოვნი გზა.

დიახ, ტრანსცენდენტალური იდეალიზმი, ანუ ის, როცა გონების მოქმედება უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე საგნები. ანუ მაგალითად, უფრო მნიშვნელოვანია ის, რომ კანტის პირველი ნაშრომიდან 200 წლის შემდეგ შექმნილი ლიტერატურული გმირი სანტიაგო განიზრახავს და მოქმედებს გონებით იქამდე, ვიდრე საგანი ანუ თევზი სახეცვლილებას, კანტისვე თეორიის მიხედვით - სუბსტანციურ ვარიაციას განიცდის.

ძმები კოენების "ბასტერ სკრაგსის ბალადის" მესამე ამბავიც ჰგავს ჰემინგუის თხრობას სანტიაგოზე - ჰემინგუეის „მოხუცი და ზღვა" და კოენების მოხუცი და ოქრო.

ერთს თუ იგივე წიაღიდან მოპარავენ მონაპოვარს და ამით თითქოს ისიც მოკლეს, მეორე გმირსაც ზუსტად ასე, ნაპოვნი განძის თავზე საკუთარი ხელით დაგროვილი მიწის ზვინზე მდგარი მტაცებელი ზედ ფიზიკურად დააკლავს მონაპოვარს. მაგრამ არა, სანტიაგოსავით ისიც ცოცხალია, ამაში კი ჩვენც უნდა დაგვაჯეროს და ამიტომ უნდა იყვიროს რომ არ მომკვდარა, რომ ვერ მოკლავდა, რადგან მნიშვნელოვანს ვერაფერს გაარტყა, ჭრილობა კი მაინც უნდა მოირჩინოს, როგორც სანტიაგომ ხელები.

ეს მოხუცი, სიტყვებით ეალერსება ოქროს, ისევე როგორც ის მოხუცი თევზს, რადგან მოიპოვა, რადგან მისია, მას ეკუთვნის და მასზე ბატონობს.

მიწის სიღრმიდან კი კვლავ ამოდის ბრძოლის კვამლი, იგივე კვამლი წყლის ზედაპირზეც შეგვიძლია დავინახოთ.

ორივე გმირი გამარჯვებულია - ოქროს მაძიებელს ესროლეს მაგრამ ვერ დაამარცხეს, ვერც კვალში გაყოლილმა ჩასაფრებულმა და ვერც ოქრომ ვერ დაამარცხა, თუმცა რა თქმა უნდა ამ ორ გმირს შორის არის განსხვავებაც - მან სრულად და უნაკლულოდ ამოიტანა მიწის ზედაპირზე, წიაღიდან გამოთრეული ოქრო, ის რაც ვერ შეძლო სანტიაგომ.

კოენების მოხუცი, ჯერ კიდევ შემეცნების მიღმა არსებულ სამყაროს ემპირიული და რაციონალური ხერხებით იკვლევს, გარკვეული გაგებით ეს გმირიც ტრანსცენდენტალური იდეალიზმის ნიმუშია.

აქ საყურადღებო საკითხია დრო და სივრცე, როგორც არსებობისათვის აუცილებელი ფორმები და სათქმელის გამოხატვის ხერხები, რასაც მივყავართ პარალელებთან. პარალელები კი ყველგან შეიძლება იპოვო - დაკვირვებული თვალია მხოლოდ საჭირო რომ ტერენს მალიკის "სიცოცხლის ხესა" და ძმები კოენების იგივე "ბასტერ სკრაგსის ბალადის" მესამე ისტორიის პრელუდიას შორისაც კი აღმოაჩინო კადრის ენის ცხადი ნათესაობა.

ამაზე საუბრით მივდივართ კანტის შემეცნების თეორიის ერთ ფუნდამენტურ საკითხთან - სივრცისა და დროის მიღმა მაცქერალ თვალთან და გონებასთან და მინდა მოვიშველიო ერთი ძალიან ცხადი ილუსტრაცია ამ პროცესისა, კერძოდ მიღმიერ სამყაროში ცისა და მიწის შეხვედრის წერტილის ჭვრეტა - ფლამარიონის გრავიურა, სადაც გამოსახულია ადამიანი, რომელიც იმზირება იმისკენ რაც ჩვენს მიღმა არსებობს და რაც შეუცნობელია.

აქვე გვახსენდება მოვლენა ბიბლიური ეზეკიელის წიგნიდან, სადაც წინასწარმეტყველი ბროლის ცას, ფრთების ხმას - როგორც დიდი ნიაღვრების ხმას, როგორც ყოვლადძლიერის ხმას აღწერს. დიდ ღრუბელსა და ცეცხლის კონაზე, მის გარშემო ელვარებასა და მის შუაში კი კაშკაშა ლითონივით, ცეცხლის გულიდან ამომავალ ხატებაზე წერს.

შეიძლება ითქვას, მალიკის "სიცოცხლის ხე" მთლიანად ფლამარიონია. მის პირველივე კადრში იობის წიგნიდან ციტატად მოყვანილი პირველივე სიტყვებით - და მართლაც - "სად იყავი დედამიწას რომ აფუძნებდა შემოქმედი, როცა დილის ვარსკვლავების გალობა და ღვთის შვილების გალობა აღავსებდა სამყაროს" - და მისი ეპილოგის ჩათვლით. ეს ტრანსცენდეტურის ჭვრეტის შესაძლებლობის შესანიშნავი მაგალითებია.

ამავე ფილმში გვხვდება კანტის ცნობილი ფორმულის გამოხატვა, რომ ადამიანის ყველა უნარს შორის უპირატესობა აქვს პრაქტიკულს, ამიტომ მიზანია ადამიანი, როგორც მორალური და თავისუფალი - თავისუფალ ნებასა და არჩევანზე "სიცოცხლის ხეში" დასაწყისშივე მოვისმენთ მაქსიმებს, თუმცა აქ მთავარია ის მოვლენები, რომელიც მალიკისეული ხელწერით და ჩვეული ფსიქოლოგიური და ფილოსოფიური თხრობით ვითარდება. ხდება კატასტროფა, შემდეგ კი სხეულები და ჩრდილები გადაადგილდებიან გრძნობად სამყაროში და მათ შორის მოძრავი დედა ცდილობს გაიხედოს სივრცისა და დროის მიღმა, იქ სადაც ეგულება საკუთარი შვილი. სხვები ღმერთის სამართალზე ლაპარაკობენ, ესეც მიღმიერში გახედვის და ცქერის მცდელობაა, თუმცა მათ არ იციან რაზე ლაპარაკობენ.

კადრებში მონაცვლე ლანდშაფტური სახესხვაობა, ადამიანური ხასიათის მუდმივ იგივეობასთან ჰარმონიზდება, რადგან ის რასაც ბუნება თანდაყოლილი სტატიკური თვისებრიობით მისგან დამოუკიდებლად და მრავალფეროვნებით გამოხატავს, ეს ადამიანური რეაქციის სტატიკურობასთანაა სინთეზში. ასე შედარებით ადვილადაა განჭვრეტადი გრძნობადი სამყაროს თვისებები - ეს გრანდიოზულობა კი ვფიქრობ ქმნის ფანტასტიურად იმპრესიონისტულ მხატვრულ სურათს „სიცოცხლის ხის" სახით და ყველაზე ემოციურად გამოხატავს კანტიანურ ფლამარიონს - პლანეტარული სინათლის, ცეცხლოვანი, მგრგვინავი სიცოცხლის ჭვრეტის იდეას.

სამყაროს სისავსეში გაბნეული მოცულობითად პატარა, თუმცა სამყაროს რაობის განმაპირობებლის ძიებაში დედა და შვილი იკავებს კოსმოსს. მამა მოკლებულია ყოველგვარ მისტიციზმს, რადგან ის ტრაგედიის შემდეგ უკიდურესად მატერიალისტურ განზომილებებში დარჩა, უკიდურესად მარტივ ჩარჩოებში როგორც ემოციურად, ისე თვისობრივად, რადგან მას არ უცდია გაეხედა მოშინაურებული სამყაროს მიღმა.

დედაც და მამაც საკუთარ საქმეს აგრძელებენ, როგორც სამყაროს ორი ელემენტი - მამა როგორც ძალადობრივი სამყაროს ადეპტი, ახალი დროის ფარისეველი და დედა, იქ დაშვებული გამონაკლისები სიკეთის სახით - თავად კოსმოგონიის დროს განფენილი საღვთო პირველსიკეთის მემკვიდრე - რა გამოვა ამ მეტაფსიქოლოგიური სიმბიოზიდან შვილების სახით, ამას ტერენს მალიკი არ გვაჩვენებს, თუმცა შვილებს მათი ზრდის დასრულებამდეც ვხედავთ, მათ პროტესტს ვხედავთ, ძალადობის გენეზისსაც ვხედავთ, რომლისგან დაცვა ისევ სიკეთეს ძალუძს, ეს დედას შეუძლია, რომლის წინაშე ჩამუხლული შვილი, ცნობადი ხის ნაყოფის გასინჯვის შემდეგ პირველ ადამიანს ჰგავს, სირცხვილის გამო რომ ვერ ჩნდება შემოქმედის წინაშე და თვალებში ვერ უყურებს. ისიც ისევე როგორც ადამი, ინტერესდება თუ რა მოხდება ახლა და სასოწარკვეთილია ჩადენილის გამო.

დიახ, მალიკის „სიცოცხლის ხე" გარკვეული გაგებით კინო-ალეგორიაა ცნობადის ხისა, თუმცა მნიშვნელოვანი განსხვავებით, რომ ბოროტება არა გარედან მოსულს, არამედ ერთი მთლიანის ორგანულ ნაწილს მოაქვს და პროტესტის მიუხედავად მაინც აინფიცირებს ღირებულებათა სისტემას - მსხვერპლი მზად არის დატოვოს სახლი. მისი პროტესტის სიდიდე უკვე დაუძლეველია მამისთვისაც.

მაგრამ მთავარი, ვინც დროის და სივრცის მიღმა გახედვას ცდილობს ეს შვილია, რომელსაც ეს არაცნობიერი, ფსიქოანალიზური ასკეტიზმი, წარმოშობის და ცხოვრების საზრისის შესახებ პასუხების ძიებისთვის სჭირდება, უფრო სწორად კი იმისთვის, რომ დაბრუნდეს და ამიტომ სრულიად ბუნებრივად ცხოვრობს ამ მეტაფიზიკურ მდგომარეობაში.

ვულკანური წარმოშობის ლანდშაფტის ხის კარიბჭის ჩარჩოდან გასული პირისპირ დგება დროის არმქონე გარემოში, როგორც ერთმანეთისკენ მიმავალი გემების ჰალსი - უასაკობის და უპოვარების სიმსუბუქით ფლამარიონული წარმოსახვის განვითარების გზაზე. იმ უდროო გარემოში, სინამდვილეში თავად დროა ჯეკის მჭვრეტელობის საფუძველი და ამავდროულად მოვლენები ვითარდება დროის მიღმა.

მე ის დავინახე და რაღაც განვიცადე, შესაძლოა არ იცი რა დროა, როგორც ფიზიკური ისე კულტურული თვალსაზრისით, მაგრამ განვიცადე სამყაროში არსებული საგნის შეგრძნებით, ეს საგანი კი იარსებებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ ჩემი გონება დაუშვებს მის არსებობას, სხვა შემთხვევაში მისგან მიღებული განცდა არ იარსებებს, რადგან ის საგანიც არ არსებობს და მის მიმართ რაიმე სენტიმენტის ან დამოკიდებულების ჩამოყალიბება შეუძლებელია - თავად ეს ცოდნა, რომელიც შეიძლება იყოს გამოცდილების სფეროს მიღმა ან მხოლოდ საკუთარ თავთან შეთანხმებული არსებობა ანუ რაც მეცნიერებისათვის მიუწვდომელია, კანტისთვის არის ადამიანისათვის უმნიშვნელოვანესი ღირებულებების - ღმერთის, თავისუფლების, სულის უკვდავების, სიკეთის, მშვენიერების პოვნის შესაძლებლობა.

მე შევეცადე რამდენიმე მაგალითის გამოყენებით კანტის ფილოსოფიური ელემენტების პერსონიფიცირება და პროექცირება მომეხდინა კინოსა და ლიტერატურაზე. ცხადია ამ ძიების გაგრძელება შესაძლებელია საკმაოდ ბევრი სხვა მაგალითის მოშველიებით. შეგვიძლია ვისაუბროთ ენტონი ბერჯესის სამწერლო შედევრის და იმავე შედევრის სტენლი კუბრიკის მიერ კინოშედევრად ადაფტირების შესახებ, სადაც თავისუფალი ნების და არჩევანის საკითხების კანტიანური დიალექტიკა სჩანს. ისევე როგორც კანტის ფილოსოფია სჩანს დოსტოევსკის, ლარს ფონ ტრიერის და კიდევ რამდენიმე დიდი შემოქმედის ანგარიშგასაწევ ქმნილებებში, თუმცა ვფიქრობ, რომ ამ წერილში დღეს შესაძლებელია მსჯელობა სწორედ ასე შევაჯამოთ.

კანტი, როგორც თანამედროვე ევროპული ფილოსოფიის ერთ-ერთი მთავარი წარმომადგენელი და კლასიკური ფილოსოფიის ერთ-ერთი მამა, რომელმაც სწავლა მეგობრების ფინანსური დახმარებით დაასრულა, აღფრთოვანებული იყო გოეთეთი, არ უყვარდა მოგზაურობა და მსოფლიო მასშტაბის მოაზროვნეებში ალბათ პირველია ვინც მშვიდობის მიღწევის საქმეში საერთაშორისო თანამშრომლობის და საყოველთაო დემოკრატიის მნიშვნელობაზე აკადემიური მოსაზრებები ჩამოაყალიბა. მისი მასშტაბი კი სხვა უაღრესად სერიოზულ საზომებთან ერთად მისი ფილოსოფიის აქტუალურობის თითქმის მუდმივად მაღალი დონის შენარჩუნებაშიც გამოიხატება და უნდა ითქვას, რომ ფიხტეს, ჰეგელის, შელინგის და სხვათა შესანიშნავი და გრანდიოზული სამუშაოს შემდეგაც კი რჩება ემანუელ კანტის ფილოსოფიის ახლებურად წარმოჩენის და ჩვენების საკმაოდ ფართო და საინტერესო ხერხები და შესაძლებლობები.

ზაზა გაბუნია

ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ბლოგერს, რომელსაც შესაძლოა რედაქცია არ ეთანხმებოდეს